ИНЧО ФАЛАСТИН АСТ

Дар саҳнаи замин
Рақси гулӯлаҳост
Хунрезиву асорату куштору тиру ҷанг
Шаҳре харобгаштаву тифле миёни хун
Овози даҳшатовари бумбу туфангҳост
Инҷо Фаластин аст!
Инҷо ҳалокат асту шаҳодат, таҷовуз аст
Овози гиряҳои ҳазорон фариштаҳо
– Ин кӯдакони аз падару модарон ҷудо
Сад сояи шикаставу сад рӯҳи бенаво
Ҷое, ки осмони сиёҳаш гирифта аст
Борони ҷангу ҳодиса ба боми хонаҳо
Саррез мешавад…

Таҳқиқи тарҷумаҳои мисраъи «Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад»

Маҳбубияти Мавлоно дар арсаи ҷаҳон рӯзафзун аст. Воқеан, ҷаҳон ба ӯ ниёз дорад. ӯро шоирои ҷаҳонӣ шинохтанд. Шеъри ӯ, андешаи ӯ мақбули пиру барност. Шумори зиёде аз нависандагон ва шоирони муосир дар ифода намудани амиқи ҳадафу назару дидгоҳи Мавлоно ба онҳое, ки бахту иқболи хондани осори ӯро бо забони форсӣ надоранд муваффақ шуданд, то осори ӯро тарҷума намуда, манзури аҳли завқ намоянд.

Тарҷумаҳои англисии муосири Колман Баркс, тарҷумаҳои хонум Ива ба забони фаронсавӣ, корҳои Анемария Шиммел дар Олмон, тарҷумаҳои русии Сергей Сичев ва талошу кӯшиши зиёда нафарон тавонистанд, ки илҳому маъруфияти Мавлоноро ба миллионҳо одамон дастрас намояд. Айни замон дар Фаронса нафаре бо номи Лайли Анвар Чендероф бо тарҷумаи ашъори Мавлоно ба саҳна омадааст.
Ива тақрибан 30 китоб дар бораи тасаввуф ва Мавлоно навиштааст, инчунин 50.000 мисраи Маснавиро ба фаронсавӣ тарҷума намудааст, ки ин муҳаббати беандозаи ӯро нишон медиҳад.
Зимнан бояд тазакур дод, ки бино ба хулосаҳои муҳаққиқи эронӣ Ризо Фаррухфол «Мавлоноро нахустинбор дар авохири садаи 19 шарқшиносони бритониёвӣ ба хонандагони англисзабон муаррифӣ карданд.» Ин муҳаққиқ таъкид мекунад, ки «Аз миёни онон (шарқшиносони бритониёвӣ Ф.А.) ва ба тартиби замонавӣ метавон ба Ҷеймс Редхавс ишора кард, ки дар соли 1888 баргардони мавзуне аз дафтари Маснавӣ мунташир кард». Пас Ҷеймс Редхавсро метавон чун аввалин мутарҷиме, ки Маснавии Мавлоноро ба забони англисӣ тарҷума кардааст шинохт. Баъдан А.Винфуд дар соли 1889 3500 байт аз Маснавии Мавлоноро тарҷума кард. ҳамзамон Вилсун низ аз мутарҷимоне аст, ки то оuози садаи ХХ ба осори гаронмояи Мавлоно таваҷҷӯҳ зоҳир карда буд. Тарҷумаи густурдаву фаҳехта ва тавачҷӯҳи хоса ба осори Мавлоно баъдан дар ибтидои асри мозӣ аз ҷониби Николсон ва Арберӣ сурат гирифт, ки тарҷумаи Маснавӣ ва uазалиёти Шамс аз хидматҳои арзишманди онҳо мебошад.
Яъне, мутарҷимони барҷасте чун Редхаус, Вилсин, ва Винфилд (қарни нуздаҳ), Р.Николсон, Эдаврд Браун, (асри 20) аз нафароне ҳастанд, ки дар муаррифӣ ва шинохти Мавлоно ба ҷаҳон саҳми назаррас гузоштаанд. Николсон дар нимаи аввали қарни бистум ибтидо гузидае аз Девони Шамсро тарҷума кард ва сипас аз тариқи Девон ба Маснавиӣ роҳ ёфт. ҳамчунин метавон ба номҳои Вилиям Читик, Хелмински, Чеймс Мурис, Олен Вилиёмс, Роберт Блой, Колман Боркс ва даҳои дигар ишора кард, ки аз мутарҷимони осори Мавлоно шинохта шудаанд.

Аммо истиқболи густурдаи Мавлоно дар Fарб баъд аз интишори китоби «Зубдаи ашъори Румӣ» дар соли 1990 сурат гирифт, ки ин китобро Колман Баркс тарҷума ва омода намудааст.
Мувофиқи сарчашмаҳову нигоштаҳое, ки дастраси мо гардиданд Мавлоно то ибтидои асри ХХ дар Амрико ва умуман Fарб кам шӯҳрат дошт. Шурӯъ аз солҳои 1920 устоди Донишгоҳи бонуфузи Кембриҷ, профессор Рейнолд Николсон, мутарҷими бузурги дигари Мавлоно дар Амрико профессор Колман Баркс ба тарҷумаи шеъри Мавлоно ва муаррифии густурдаи ӯ ба хонандагони англисзабон пардохт. Худи Баркс дар ин маврид мегӯяд Ашъори ӯ аз огоҳии амиқи баҳамваслии ҳаёту тамоми инсонҳову адён мебошад. Шӯҳрати Мавлоно на кам аз Шекспир дар ақсои олам аст».
Бояд қайд кард, ки дар мавриди чигунагии тарҷумаҳои Колман Баркс низ муҳаққиқон ва мавлавишиносон ихтилофи назар доранд. Гурӯҳе аз пажӯҳишгарон, аз ҷумла Ризо Фарухфол бар онанд, ки бовуҷуди он ки «Баркс Мавлоноро дар забони англисӣ аз қафаси танги маҳфили эроншиносӣ ва шарқшиносӣ озод кард (то ибтидои асри ХХ бо вуҷуди мавҷуд будани тарҷумаҳои осори Мавлоно хонандагони зиёд аз он бардошт надоштанд ва он ба ҷомеаи англисзабон бояду шояд муаррифӣ нашуда буд Ф.А.) , аммо ба ин кор ӯро гирифтори қафафси дигар кард, ҳамоно салиқаву тафсири шахсии худи Баркс аст». ҳамчунин Фарухфол хулоса мекунад, ки «Мавлоно дар тарҷумаи Баркс ба сурати маҳфуми маҷъул даромадааст, ки ба ҷои ҳолати рӯҳонӣ ва қудсӣ бештар ҳолати ҷисмонӣ ва заминиро ифода мекунад».
Ба андешаи иддаи дигари муҳаққиқин ба вижа дуктур Фахфурӣ тарҷумаи Колман Баркс аз беҳтарин тарҷумаҳои Мавлоно шинохта шудааст, ки тавонист Мавлоноро ба хонандагони uайр ба осонӣ муарифӣ кунад.
Шаҳром Шиво, шоир, олим, мутарҷими кутуби Мавлоно дар Амрико низ бар он назар аст, ки шӯҳрати Мавлоно беинтиҳост ӯ мегӯяд Шӯҳрати Мавлоно лаҳза ба лаҳза рӯ ба афзоиш аст. ӯ бо масоили иҷтимоии марбут ба инсону ҳаёти ӯ сару кор дорад ва ин масоил метавонад ба 5000 сол қабл нисбат дода шавад ва инчунин метавонад ба 5000 соли дар пеш истода нисбат дода шавад. ҳарфу сухану шӯҳрати ӯ беинтҳост.
Ростӣ Мавлоно пуле миёни давлатҳову миллатҳову қавмият шинохта шудааст. Чунончи профессор Ива Де-витрей Меэровитч соли 1964 пас аз ошноӣ бо осори гаронбаҳои Мавлоно ба дини мубини Ислом руй оварда, мусалмон гаштааст ва тамоми умр кӯшидааст Мавлоноро ба миллати хеш муаррифӣ намояд.
Пас чӣ омилу далоил боиси ин ҳама маҳбубият Мавлоно гашта аст?
Ба андешаи мо, маҳбубияту мақбулияти Мавлоно аз сӯи табақаи мухталифи ҷомеа ин аст, ки Мавлоно хешро моли ҳама медонад ва инҷоиву онҷоигаро нест. Мардумро ба сӯи ваҳдату сулҳ даъват мекунад. Мазҳабу оини касеро маломат намекунад. ҳама кешро эьтироф мекунад.
Албатта, Мавлоно бо ишқи хеш тавонист теьдоди аъзами одамонро ҷуфт гардонад. ӯ тавонист дили миллионҳо одамони маҷрӯҳу ҳиҷрондидаро мудово кунад. Чунон чи Миша Рутенберг хунёгари ботаҷриба, аҳли Сан Франсискои иёлати Калифорняи Амрико бар ин бовар аст, ки маҳз сурудаҳои Мавлоно ӯро шӯҳрат додааст. Рутенберг мегӯяд Нахустин маротиба ҳамчун як хонум, ки ман бо Мавлоно бархурд намудам ин дар соли 1968 дар Мексико буд. Fарқоби дарёи андешаву хаёлот қад-қади роҳ қадам мезадам, ки иттифоқан нигоҳам ба китоб-фурушгоҳе бархӯрд, ки лифофаи китобе бо накшу нигори мохирона тасвиршуда таваччухамро ба худ кашид. Китоби Мавлоноро дарётам, ки саршор аз таронаву шеьрҳои ноб буд. Китобро харидам, сиапс аз ҳамон рӯз ба баьд шурӯь кардам ба тадқиқу омӯзиши ҳаёту осори ин шоири шаҳир. Роберт Блой шоир ва мунаққиди адабии машҳури Амрико дар мавриди шӯҳрати оламгири Мавлоно чунин мегӯяд: «Мавлоно дар чаҳони ислом ба ҳамон андоза маҳбуб, машҳур ва ягон аст, ки Вилиям Шекспир дар ҷаҳони адабиёти англис аст. Бетардид ҳар хонандаи uарбӣ бо хондани сурудаҳои вай шефтаи ҳаловат, умқи андешаи саршор аз ирфон ва маьнавияти Мавлоно мешавад. Дар ҳақиқат ашьори Мавлоно навъе аз афкорин ирфонӣ, динӣ ва фалсафӣ аст, ки бо кашиш ва дилрабоии хосе хонандаашро ба шӯр, ваҷд, ҳаяҷон ва нишот меоварад ва ба ӯ фурсати андешидан дар бораи зиндагӣ ва ҳастиро медиҳад. Агар имрӯз ҷаҳони Fарб то бадин ҳад шефтаи Мавлоно, сурудаҳо ва афкориирфонӣ ва нигариши хастишиносонаи вай шуда ба ин хотир аст, ки наҳваи баёни ӯ ба наҳваи шигифтангези мушикофона, мантиқпазир, саршор аз қареҳа ва озодандешона аст». Ирмо Горопин устоди донишгоҳи Охени Олмон бошад, ин нуктаро низ таъкид дорад, ки «Олмониҳо дилбастагӣ ва алоқаи фаровоне ба Мавлоно, сурудаҳо ва андешаҳои вай доранд. ӯ шоири сулҳу дӯстӣ аст. Зеро дар бештари ашъораш инсонҳоро ба мадоро, гуфтугӯ, ишқу маънавият фаро мехонад. ӯ дар сурудаҳояш, ки саршор аз навъе ҳисси дилнишин аст, хонандаашро ба сафари эҳсосӣ ва ирфонӣ даьват мекунад. Сафаре барои ибрози ишқ, сулҳ, ва дӯстӣ. Шояд ба ҳамин сабаб аст, ки Маснавии вай дар солҳои ахир, ҷузви пурфуруштарин китобҳо, дар Олмон будаст. Мавлоно, шоир, ориф, файласуф ва андешапардозест, ки назди бештари андешамандон, фархехтагон ва умуми мардуми олмон, ҷойгоҳе ба своло дорад». Олен Доглос устоди донишгоҳи Чорчиёи Амрико зимнан мегӯяд, «Мавлоно илова бар ин ки бар улуми исломӣ тасаллут ва чирагии хосе дорад, дар ироа ва баёни ақоиде, ки то ҳади зиёде ё идеяҳои хастишиносонаи Fарб ҳамхонӣ дорад, беҳамтост. Ба навъе метавон ӯро шоир, ҳаким ва файласуф донист, ки намоди озодандешии динӣ аст».
Албатта, ин ҳама маҳбубияти Мавлоно миёни хонандагони англисзабон ба василаи тарҷумаи осори ӯ сурат гирифтааст. Ин аст, ки тарҷумаи осори Мавлоно ва чигунагии ин тарҷумаҳо (осри Мавлоноро зиёда мутарҷимон ба англисӣ тарҷума кардаанд Ф.А.) таваҷҷӯҳи моро ба сӯи хеш кашид, зеро чи гуна сурат гирифтани қабули осор аз ҷониби хонандаи забони uайр ба мутарҷим сахт алоқамандӣ дорад.
Лизо барои рӯшан шудани аҳдофи омӯзиши ин масоил (яъне чигунгии тарҷумаи осори Мавлоно) ошноӣ ба худи мафҳуми тарҷума ва қавонини он низ аз аҳмият холӣ нахоҳад буд. Мо шоҳиди онем, ки имрӯз дар ҷаҳон осори Мавлоно ба бахши аъзами ҷомеаи ҷаҳонӣ шинохта шудаанд ва ба унвони намуна метавон гуфт, ки танҳо дар соли 2000 беш аз 70 тарҷума аз Мавлоно ба забонҳои урупоӣ сурат гирифта буд. Воқеан, тарҷума кори басо душвор аст, зеро дарку тафсиру ташреҳи мутун, мавзуот, маъонӣ ва мафоҳими гуногун дар як забон ва интиқолу бозсозии он дар забони дигар кори бас масъулият талаб аст. Мусаллам аст, ки мутарҷим бояд нуктасанҷ бошад, бинобарон мо кӯшидаем то ҳадди имкон қиёсе дар тарҷумаҳои анҷомшудаи осори Мавлоно дошта бошем ва онро ба таври иҷмолӣ баррасӣ намоем.
Пас, тарҷума чист ва ин вожа чӣ маҳфумеро ифода мекунад?
Агар ба тарзи содда ва диди аввалин хулосае дар мавриди тарҷума бигӯем тарҷума ин баргардонидани матлаб аз як забон ба забони дигар аст. Дар фарҳанги забони тоҷикӣ низ ин вожа ба маънии гардонидани мазмуне аз як забон ба забони дигар маънӣ шудааст. Доктор Фулодонӣ муҳаққиқи риштаи тарҷума омӯзишҳои хешро чунин хулоса карда, мегӯяд «тарҷума интиқоли паёме аз як забон ба забони дигар аст. Бо ҳифзи рӯҳи матни аслӣ ва эҷод таъсири ҳамарз дар хонандаи забони мақсад». Ин муҳаққиқ илова мекунад, ки бояд тарҷума илова бар сатҳу амонат ва салосат, ба рӯҳ ва эҳсоси мутуни аслӣ вафодор бимонад ва онро ба хонандаи забони мақсад (забони мақсад истилоҳест, ки дар риштари тарҷимашиносӣ забонони ба он тарҷима шаванда фаҳмида мешавад масалан, агар аз форсӣ ба англисӣ тарҷума кунем англисӣ забони мақсад аст. Дар ин ҳол забони форсиро муҳаққиқон ба унвони забони мабда шинохтанд Ф.А. ) илқо кунад.
ҳамзамон аҳли таҳқиқ барон назаранд, ки тарҷумае, ки мутарҷим наздиктарин модули забони мақсадро ба матни забони мабда пайдо мекунад беҳтарин тарҷума аст. Дар чунин тарҷимаҳо дурустии маъно муҳимтарин омил мебошад ва риояти сабк дувумин унсурест, ки баъди тарҷума ба инобат гирифта мешавад. Воқеан, ба таърихи таҳаввули тарҷума назари иҷмолӣ намоем мувоҷеҳ мешавем, риояти сабк ва шеваи баёни матни мабда душвор аст. Риояти сабк низ дар тарҷума омили муҳим аст, аммо на бар он андоза, ки ба хотири сабк маъно фидо шавад.
Адабиётшиносони муосир тақсимбандии унвони тарҷумаро ба се даста саҳеҳ шуморида, тарҷумаи озод, тарҷумаи вожа ба вожа ва тарҷумаи таҳтуллафзиро аз ҳам фарқ мекунанд.
Дар маҷмӯъ бошад фановарии муосир чанд намуди тарҷумаро мушаххас кардааст, ки тарҷумаи маьмуриятӣ (Administtative translation), тарҷумаи тиҷорӣ (Commercial translation), тарҷумаи компютерӣ (Computer translation), тарҷумаи иқтисодӣ (ӯconomic tқanslation), тарҷумаи молӣ (Financial translation), тарҷумаи умумӣ (General translation ), тарҷумаи ҳуқуқӣ ё қонуни (Legal translation), тарҷумаи адабӣ ё бадеӣ, (Literary translation), тарҷумаи тиббӣ (Medical translation), тарҷумаи техникӣ (Technical translation), тарҷумаи илмӣ аз ҷумлаи ин гурӯҳбандиҳо мебошанд.
Албатта, тарҷумаи мавриди назари мо тарҷумаи адабӣ- бадеӣ аст. Тараҷумаи адабӣ ё бадеъӣ маълум аст, ки тарҷумаи асарҳои адабие чун новел, ашъор, намоишномаҳо ва китобҳо мебошанд.
Як мутарҷими осори адабиро лозим аст то ин иқтидорро дошта бошад, ки битавонад эҳсос, арзишҳои фарҳангӣ, ҳиссӣ юмор ва дигар элементҳои асарро тарҷума кунанд. Ба таври куллӣ, чунон ки зиёда нафарон бар ин ақида мӯътақиданд ба тарҷумаи осори Мавлоно дар Амрико аз се зовия метавон нигоҳ кард, яке ваҷҳи илмӣ, ки тавассути мутахассисон ва адибон ва шоирон сурат мегирад ва дигаре пажӯҳишҳое, ки тавассути гурӯҳҳои маънавӣ сурат гирифта аст. Гурӯҳҳои дигар бархурди умдатан тиҷорӣ бо осори Мавлоно доштаанд, ки ин гӯрҳҳо низ аз мақбулияти бисёр боло бархурдор ҳастанд.
Ин ҷо таваҷҷӯҳ мекунем ба тарҷумаҳое, ки аз ваҷҳи илмӣ тавассути аҳли адаб ва шоирон сурат гирифтааст.
То имрӯз uазалу рубоиҳо ва Маснавии Мавлоно аз ҷониби зиёда мутрҷимон ба забонҳои гуногуни дунё тарҷума гаштаанд. Бешубҳа, тарҷумаҳо ба забони англисӣ дар ин миён хеле зиёд аст:
Бо ман туруш аст руи ёре кадре
Ширинтар аз ин туруш надидам шакаре
Безор шавад шакар зи ширини хеш
Гар з-он шакари туруш биояд хабаре
Рубоии шумораи 1795 аз Кулиёти Шамси Табрезӣ
The face she shows me is a little sour,
Though sugar has never tasted sweeter.
Sugar would be worded be its own sweetness
If it ever came to know that sour flavor.

Эй он ки зи ту мушкилам осон гардад
Сарву гулу ёс масти эхсон гардад
Гул сармасту хор бадмасту хумор
Чоме дар дех ки чумла яксон гардад
Рубоии шумораи 544 аз Кулиёти Шамси Табрезӣ

You, who make all my hardship easy
And the garden, trees, flowers, drunk with your gifts;
The rose is drunk, the thorn is lost in dream;
Pour one more cup, they’ll join in your wine’s stream.
(http://www.iranian.com/Arts/rumi.html)
Воқеан, вақте тарҷумаҳои Маснавии Мавлоноро ба забони англисӣ, ки хеле фаровон ба чашм мерасанд, аз назар гузаронидем, мушоҳида намудем, ки ин тарҷумаҳо аз ҳам фарқ мекунанд.
Зимнан барои он ки тафовути тарҷумаҳои Маснавӣ то андозае рӯшан гардад барои бори нахуст бо қиёси фақат як байти ин осори ҷаҳонии Мавлоно иктифо намудем, ки ин ҳам мисраи машҳуртарини Маснавӣ //Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад, В-аз ҷудоиҳо шикоят мекунад // мебошад.
Зикр гардид, ки беш аз 20 мутарҷим Маснваиро ба забони англисӣ тарҷума намудаанд. Яқинан чигунагии ин тарҷумаҳо ва то ба кадом андоза ба забони мабда наздик будани он, риоя шудан ва ё нашудани сабки нигориши муаллиф, ҳузури воқеии андешаҳои Мавлоно дар тарҷумаҳои мазкур аз муҳимтарин нукоте буданд, ки зимни омӯзиш ва қиёс мавриди назари мо буданд.
Таваҷҷӯҳ мекунем:
Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад
В-аз ҷудоиҳо шикоят мекунад (Мавлоно)
***
Listen to the song of the reed,
How it wails with the pain of separation: (Чонатон Стар)
***
Бишнав ба оҳанги най
Чигуна он аз дарди ҷудоӣ менолад (Ф.А.)
Тарҷумаи мазкур муталлиқ ба Ҷонатон Стар аст. Ва хонандаи англисзабон ба ҳангоми мутоилаи ин байт ҳамин маъниро, ки дар тарҷумаи хеш овардем пайдо мекунад. Мебинем, ки дар тарҷумаи Ч.Стар дар маҷмӯъ маънии байти Мавлавиро додаст, аммо ҳамон латофат ва ҷозибияти забони мабда дар забони мақсад эҳсос намешавад. Сабки нигориш низ риоят нашудааст.
Дар тарҷумаи дигар, ки ба қалами Иброҳим Гомард муталлиқ аст тамоман намуди дигари баёни маънии ин байти Маснавиро мушоҳида мекунем.
Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад
В-аз ҷудоиҳо шикоят мекунад (Мавлоно)
****
Listen* to the reed (flute),* how it is complaining!* It is
telling about separations,* ( Иброҳим Гомард)

****
Бишнав аз най (флут) ки чи гуна шикоят мекунад
ӯ достони ҷудоиро мегӯяд (Ф.А)
Тарҷумаи мазкур аз тарҷумаи Стар ба куллӣ фарқ мекунад. Дуруст аст, ки ҳамон маънӣ аст, аммо чигунагии баёни маънӣ хеле аз ҳам тафовут доранд. ҳамзамон бояд гуфт, ки тарҷумаи мазкур то андозаи ба рӯҳи Маснавӣ наздикӣ пайдо кардааст, албатта нисбат ба байти тарҷума шудаи Чонатон Стар. Аммо дар ин тарҷума ҳам, рӯҳи Маснавӣ ва андешаи воқеии Мавлоно, дар забони форсӣ, ки забони асли мабда аст ба таври бояду шояд эҳсос намешавад. Яъне, мутарҷим фақат вожаҳоро тарҷума кардааст ва ба риояти сабку рӯҳ аҳамияти дувумдараҷа додааст. Дуруст аст, ки дар тарҷума ҳадафи аслӣ ин расонидани маънӣ аст ва набояд мутарҷим ба хотири сабк ва риояти он маъниро ноқис баён созад. Дар ин ду тарҷима низ мутарҷимон бештар ба расонидани матлаби ин мисраҳо диққат додаанд.
— Намунаи зер бошад тарҷумаи Вилям Ҷонес мебошад:
Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад
В-аз ҷудоиҳо шикоят мекунад (Мавлоно)
***
Hear, how yon reed in sadly pleasing tales
Departed bliss and present woe bewails! (Вилям Ҷонес)
***
Гуш кунед, ки най чи гуна аз достонҳои дилангези uамин мегӯяд
Аз маҳрумии саодат ва ҷудоию сӯгворӣ (Ф.А.)
( –Translated by Sir William Jones (1746-1794). Quoted in A.J.
Arberry, “Persian Poems,” London, 1954, pp. 118-119. (Perhaps
from “Poems, Consisting Chiefly of Translations from the Asiatick
Languages,” 1772.)
Бо баробари хондани ин мисраъҳо хонандаи нуктасанҷ эҳсос мекунад, ки дар ин тарҷума маънӣ бо тарз ва услуби дигар баён шудааст, дар ин ҷо мутарҷим маънии нусхаи аслро ба тарзи нисбатан дигар баён кардааст. Дар ин мисраъҳо мо мушоҳида мекунем, ки мутарҷим мехоҳад рӯҳ ва салолсат ва зебогии баёни байти Мавлоноро ба хонандаи англис расонад. Аммо мутарҷим дунболи вожаҳои зебо рафта, маъниро муuлақ баён кардааст. Дар баробари баёни зебои байти мазкур Чонес рӯҳи байтро нигоҳ дошта натавонистааст. Метавонем, гӯем, ки ба ин байт таъсири андеша ва қабули фаҳимши мутарҷим бештар дида мешавад. Сабки баён низ душвор аст.
Редҳавс дигар аз тарҷумони машҳури осори Мавлоно бошад ин байтро ба гунаи зер тарҷума кардааст
Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад
В-аз ҷудоиҳо шикоят мекунад (Мавлоно)
***
Feom eeed-flute hear what tale it tells;
What plaint it makes of absence’ ills. (Ред ҳавс)
***
Аз най бишнав ки чи ҳикоят мекунад
Аз чи мушкилиҳое шикваву зорӣ мекунад (Ф.А.)

–Translated by James W. Redhouse. From “The Mesnevi of
Mevlвnв Jelвlu’d-dоn Muhammed ӯқ-Rыmо. book the First”
(London, 1881).
Мебинем, ки тарҷумаи Редҳавс низ аз кулли дигар тарҷмуаҳо тафавут дорад.

Тарҷумаи Николсон, ин гуна аст:
Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад
В-аз ҷудоиҳо шикоят мекунад (Мавлоно)

1. Listen to this reed how it complains: ***
it is telling a tale of separations. (Николсон)

***
Бишнав аз ин най, чи гуна шикоят мекунад
Он достони ҷудоиро мегӯяд (Ф.А.)
(–Translated ӣy Reynold A. Nicholson. From “The Mathnawy of
Jallu’ddМn Rumi” (London: Cambridge University Press, 1926).

Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад
В-аз ҷудоиҳо шикоят мекунад (Мавлоно)
***
Listen to this Ney (the reed-flutr) that is complaining
and narrating the story of srparation. (Э. Туркман)
***
Бишнав аз ин най (флут), ки шикоят мекунад
Ва қиссаи чудоиро накл мекунад.

Намунаи тарҷумаи Баркс ба ин шакл аст:
Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад
В-аз ҷудоиҳо шикоят мекунад (Мавлоно)
***
1. Listen to the story told by the reed,
of being separated. (Баркс)
***
Бишнав ба достоне, ки аз тарафи най гуфта шудааст
Ба достоне ҷудошуда (Ф.А.)
Албатта, он муқоисот ва хулосаҳое, ки дар омӯзиши кӯчаку шогирдонаи мо сурат гирифт дар ҳошияи тарҷмуаи ҳамин як байти Маснавии Мавлоно буд. Яъне, анешаҳои мо пиромуни чигунагии тарҷума ва бурду бохти мутарҷимон фақат мансубият ба як байт дорад, ҳоло он ки аз ҷониби ин мутарҷмон садҳо ва ҳазорҳо байти Маснавӣ тарҷума гаштааст. Ба ҳар ҳол, муқоисоти тарҷумаи ин мисраҳо ба мо имкон фароҳам меорад то самт ва сабки мутарҷимонро ташхис диҳем. Ва даричаи дунёи беканори ҷараёни омӯзиши тарҷумаи осори Мавлоноро боз намоем.

Пайнавишт:
1 Мавлоно Ҷалолуддин Муҳаммади Балхӣ. Маснавии Маънавиӣ (Бар асоси матни Р.Николсон ва муқобила бо нусхаҳои дигар) таҳти назари Муҳаммади Борӣ : Нашри замон: Теҳрон, 2001.-728
2 Румӣ, Ҷалолуддин. Куллиёти Шамс ё Девони Кабир. Љузъи Ҳаштум./ Бо тасҳиҳот ва ҳавошии Бадеуззамон Фурузонфар. – Теҳрон, 1342. – 333 с.
3 http://www.iranian.com/Arts/rumi.html
4. http://rumi.tribe.net/thread/9…2d7c3
5. http://www.dakhme.mihanblog.com/post/338
6. http://soxan.blogfa.com/post-11.aspx
7. http://blog.sepehreftekhari.com/?p=771
8. http://jafarfazel.ir/showart.aspx?id=353
9.http://www.nooronar.com/besmel…7.php

Фирдавси АЪЗАМ (Хӯҷаев)

Ҷойгоҳи рубоиёти Мавлоно

Имрӯзҳо  таҳқиқи мавзӯъҳои гуногуни тасаввуф дар адабиётшиносии муосири  тоҷику форс  тавассути  кӯшишу талоши пайгиронаи  як гурӯҳ муҳаққиқон  вусъати тоза гирифта аст. Дар мавриди омӯзиши тасаввуф ва таъсири он ба адабиёти точику форс зиёда корҳои шоистаи таваҷҷӯҳи олимонро метавон унвон гирифт.  Воқеан, тасаввуф, ки бешак,  фалсафа, афкори иҷтимоӣ ва адабии мо ба он пайванди қавӣ дорад, дар ҳама давру замон боиси таваҷҷӯҳи аҳли илму ҳунар будаву ҳаст.

Тасаввуф ҷараёни фалсафию ирфониест, ки бо роҳи кашфу завқ дарк намудани Оламу одамро мароми худ  қарор дода буд. Намояндагони барҷастаи ин ҷароён-Абӯбакри Шиблӣ, Мансури Ҳаллоҷ, Ҷунайди Бағдодӣ, Абӯсаиди Абӯхайр, Аҳмадии Ҷомӣ, Абӯҳомиди Ғизолӣ, Абулмаҷиди Саноӣ, Фаридуддини Аттор, Ҷалолуддини Румӣ ва дигарон мебошанд.

Мусаллам аст, ки миёни ин нафарон Ҷалолуди Румӣ (Мавлоно) низ чун нафари ориф ҷойгоҳи хос дошта, маҳбубияти ҷаҳониро  соҳиб гаштааст. Омӯзиши  бештари олимон  ба  моҳияти ҷаҳонбинӣ, ақидаҳои ирфонӣ, иҷтимоӣ ва ахлоқии  шахсияти маъруф, аҳли ирфону тасаввуф  матраҳ шудааст.

 Мавлоно  шоири арҷиманде,  ки мафҳуму мазмунҳои ирфони дар ашъораш бо шеваи бисёр дилнишин бозгӯ шудааст. Ӯ миёни  ирфон аз ҷумлаи пайравони тариқати Мавлавия  ошиқони ориф ба шумор меравад. Маснавии маънавии ӯ дар адабиёти форсу тоҷик шоҳкори беназир шинохта шудааст.  Бар иловаи ин ҳама Мавлоно соҳиби Девони кабирест, ки ғазалиёти динию фалсафиву ахлоқии ӯро фаро гирифтааст. Дар ин нигошта   на фақат парвози хаёли шоирона, балки ҷаҳонбинию андешаҳои орифонаи шоир баён гардидаанд. Метавон гуфт дар нигоштаҳои  ашъори орифона шоир ба дараҷаи ниҳоии камолоти маънавӣ расидааст.  Ва ин ҳунармандӣ ҳам дар Маснавӣ, ҳам дар ғазалиёт ва рубоиёти Мавлоно мушоҳида мешавад.

Ин ҷо мехоҳем дар ин омӯзиши кӯчаки хеш таваҷҷӯҳи вижаро ба ҷойгоҳи  рубоиёти Мавлоно дар ашъори ӯ ва минҷумла дар адабиёти классикӣ  равона кунем.

Ҷойгоҳи рубоиёти Мавлоно камтар аз ғазалиёт ва маснавиҳояш нест, бо ин ҳол мо мебинем, ки ин бахше аз ашъори Мавлоно (яъне рубоиёти ӯ) камтар мавриди пажӯҳишу омӯзиш қарор гирифтааст.

Рубоиёти Мавлоно, ки бахше аз китоби бузурги Девони Кабир аст ба таври алоҳида чандин маротиба аз сӯи нашриётҳои мухталиф ва бо теъдоду шаклҳои ҷудогона мунташир гаштааст. Дар Урупо ва умуман олами Ғарб низ  теъдоди зиёде аз муҳаққикон ва пажӯҳишгарони осори гаронмояи Мавлоно гулчине аз беҳтарин ва олитарин рубоиёти ӯро тарҷума ва дар шакли китоб таҳия ва тадвин намудаанд.

Ба унвони мисол инҷо метавон аз шахсияти шинохтаи олами ғарб Иброҳим Гоморд равоншиноси мусалмони амрикоӣ ёд кард, ки пас аз чандин сол саранҷом муваффақ ба тарҷумаи тамоми рубоиёти Мавлоно ба забони инглисӣ шуд. Пажӯҳиши  мавлоношиноси маъруфи амрикоӣ Колман Баркс низ дар ин замина беназир аст.

Дигар аз мутарҷимоне, ки даст ба тарҷумаи осор ва ба вижа рубоиёти Мавлоно задааст, ин Юҳон Кристоф Бургӯл  устоди донишгоҳ, ироншинос ва исломшиноси аҳли  Свис  аст , ки  муаллифи тарчумаҳои бисёре аз мутуни клоссики шарқӣ- хоса  шоирони иронӣ аст, ки аз ҷониби ӯ  таҳқиқҳои арзишманде мунташир шудааст.

Ю.Бургел соли 2003 тарҷумаи гузидаи ғазалиёт ва рубоиёти Девони Кабирро ба нашр расонид, ки он  дар Олмон рӯи чоп омад. Профессор Ю.Бургел дар ин китоб ҳафтоду панҷ ғазал ва сию як рубоиро ба забони олмонӣ тарҷума карда, ҳамзамон  тавзеҳот ва гоҳ тафсиру таъбирҳои ирфони низ оварда шудааст, ки ба дарку дарёфти сурудаҳои Мавлоно кӯмак мекунад.

 Воқеан,  Девони кабири Мавлоно наздик ду ҳазор рубоиётро дар бар мегирад. Бино ба хулосаҳои  Арберри (соли 1950) онҳо шояд “ҳудуди 1.600 рубоиро”  саҳеҳан дар бар бигирад. Яъне  рубоиёт такрибан 4 фисади тамоми ашъори Девони кабирро фаро мегирад. Аммо гуфта мешавад, ки як вироиши  дигар, ки  соли 1896  дар шаҳри Истанбули Туркиё маншур гашта буд фарогири 1646 рубоӣ аст. Дар соли 1941  дар шаҳри Исфаҳони Эрон  маҷмуаи  дигари  рубоиёти Мавлоно  тавассути донишманд Муҳаммад Бокир Улфат  интишор шуд, ки шомили 1994 рубоӣ  буд.  Имрузҳо аҳли таҳққиқ бар он назаранд, ки беҳтарин вироиши рубоиёт дар  8 ҷилд тавассути олими эронӣ, устод Бадеъузамон Фурузонфар таҳия шуда, ки фарогири 1983 рубоӣ мебошад. Ӯ тамоми дастнавиштҳо ва нусхаҳои кадимии тариқаи Мавлавияро дар Туркиё мутобиқ намуд. Як дастнавишти 50 сол қабл аз вафоти Мавлоноро дар китобхонаи Истанбул бо  теъдоди 1937 рубоӣ  ва як дастнавишти дигаре аз рубоиётро дар шаҳри Лондон бо теъдоди 1870 рубоӣ пайдо намудааст.

Аммо ҳамчунин гуфта мешавад, ки футур ё нуқси усули тадоруки устод Фурузонфар ин буд, ки ӯ дар китоби 8 ҷилдааш кулли  дастнавиштҳои қаблии рубоиётро ҷой додааст, ки қисме аз ин рубоиёт на ин ки тавассути Мавлоно, балки аз сӯи дигар шуарои давр эҷод шудаанд ва ӯ ҷумла рубоиётро ба Мавлоно мансуб хондааст.  Дар вироиши Фурузонфар тақрибан 70 рубоиро пайдо намудаанд, ки мансуби Мавлоно набуда, балки тавассути шоирони пеш аз Мавлоно суруда шудаанд.

Мавлоношинос А.Ҷ.Арберрӣ  низ соли 1949  зери унвони “Рубоиёти Ҷалолиддини Румӣ»,  гузидаи тарҷумаи инглисии рубоиётро  дар асоси вироиши Исфаҳон  (соли 1941) нашр намуд, ки фарогири 359 рубоӣ мебошад. Тибқи иттилооте, ки пайдо кардем  12 фисад аз рубоиёти тарҷума намудаи Арберӣ дар нашри Фурузонфар пайдо нагардидааст. Аннемария Шиммел мавлонопажӯҳи олмонӣ низ якчанд рубоии Мавлоноро дар асоси вироиши саҳеҳи Фурузонфар дар шакли гулчин тарҷума намудааст. Уилиям Читтик бошад  дар асоси ҳамин нашри Фурузонфар дар китоби худ  “Масири ишки аҳли тариқат” ва “Таълимоти ирфонии Румӣ” (соли 1983) 7 рубоии Мавлоноро тарҷума намудааст .

Ризо Собирӣ дар китоби бо ду забон нашршудаи “Ҳазор соли рубоиёти форси” (2000) 120 рубоии Мавлоноро бо истифода аз вироиши Фурузонфар тарҷума намудааст, ки чаҳор рубоии тарҷуманамудаи ӯ дар нашри Фурузонфар пайдо нашудааст. Франклин Луиз ҳамагӣ 11 рубоии Мавлоноро тарҷума намудааст. ( Румӣ-ҳозира ва гузашта, Шарқ ва Fарб) Ҳаёт ва ашъори Ҷалолиддини Румӣ с 2000) ӯ низ аз вироиши Фурузонфар корбурд намудааст.

Ба хар сурат ин далоил ишора бар он доранд, ки дар шумори маснавиву ғазалҳо рубоиёти Мавлоно низ шӯҳрати ҷаҳонгир доранд.

Мусаллам аст, ки рубоисароӣ ҷаҳонбинӣ ва маҳорату малакаи махсусеро хоҳон аст бар он хотир, ки   нафаре, ки  рубоӣ месарояд бояд дар чаҳор мисраъ як фикри амиқи фалсафиро бо истеъдоди фавқуллода ғунҷоиш диҳанд, ки намунаи бетарини ин офаринишро  аз  рубоинависии классикони мо метавон пайдо кард.

Агар дар офариниши дигар шаклҳои шеърӣ шоир дар интихоби вазни шеър озод бошад (масалан ҳангоми сурудани ғазал метавонад аз вазнҳои  гуногун истифода кунад), дар эҷоди рубоӣ ин амал ҷоиз нест, зеро дар шаҷараҳои бистучоргонаи ахрабу ахрами баҳри ҳазаҷ метавонад рубоӣ суруда мешавад ва дар акси ҳол осор  рубоӣ ҳисобида намешавад. Рубоӣ  жанрест, ки истиқлоли вазни худро то имрӯз нигоҳ доштааст. Рубоӣ ба маънои чаҳортоӣ ё чаҳоргонӣ яке аз қолабҳои шеъри форсӣ аст, ки дар форси ба он тарона низ мегӯянд. «Ин қолаб як қолаби шеъри форсӣ  аст, ки дар забонҳои дигаре (аз ҷумла арабӣ, туркӣ ва урду) низ мавриди истифода қарор гирифтааст.  Вазни он ҳам вазни иборати Лоҳавла ва ло куватаиллоҳ аст. Аммо аруздонон ду ё як вазни аслиро  қоиланд.

Мавлоно низ мисли зиёда шоирони маъруфи классики мо аз қолаби рубоӣ баҳраи комил бурдааст ва ба василаи ин қолаб низ шоҳкориҳо намуда, маъниҳои олиро барои мо мерос монда аст.

Ҳинни омӯзиши хеш  мутаваҷҷӯҳ  гаштем, ки  рубоӣ қолабест, ки  мӯҳтаво ё худ дарунмояи ин қисмат аз ашъори Мавлоноро фаро мегирад. Рубоиёти ӯ бештар фарогири мавзуоти ишқӣ, ирфонӣ, панду ахлоқӣ буда, шоир масоили гуногун минҷумла хештаншиносӣ, муносибати оламу одам ва Худою табиат ва ё ба ибораи дигар муносибати шуури одамӣ ва ҳастиву рӯҳ бо табиат чӣ дар таълимоти фалсафӣ ва чӣ дар афкори  ирфонӣ, дӯстиву рафоқат, фанову бақоро ба риштаи тасвир мекашад, ки дар қолаби рубоӣ то имрӯз дӯстдорони шеъри нобиро шефтаву шайдо мекунад:

Овози туро табъи дили мо бодо,
Андар шабу рӯз шоду гӯё бодо.
Овози ту гар хаста шавад, хаста шавем,
Овози ту чун ной шакархо бодо!

Пас метавон рубоиёти Мавлоноро аз лиҳози фарогирии мавзӯъву маънӣ  ба  гунаи зер табақабандӣ кард:

1 Ишқи ирфонӣ ва тараннуми Худо

2 Васфи Шамси Табрезӣ ва ситоиши муҳаббат нисбат ба ӯ

3 Андешаҳо ва таълимоти  фалсафӣ, ҳастиву  марг, оламу одам

4 Андарз ва ҳикмати рӯзгор

5  Муносибати  поку самимии байни инсонҳо

1 Ишқи ирфонӣ ва тараннуми Худо

Мавлоно пеш  аз ҳама шоири ориф буд ва сӯфии покманиш. Ин нафарон мутақид буданд, ки  фақат тавассути қалб ҷавҳари латифи рӯҳониро метавон дарк намуд. Ин навъи маърифатро дар тасаввуф  бо номи «ишқи маънавӣ», «ишқи ирфонӣ», «ишқи илоҳӣ» ва ғайра ёд кардаанд.

Албатта, мавзӯи ирфону тасаввуф ва тараннуму парастиши Худо бештар  дар осори классикон зуҳур мекард ва ин истифодаи касрат дар рубоиёти Мавлоно низ ба чашм мерасад:

Ҷуз ишқ набуд ҳеч дамсоз маро,
Не аввалу не охиру оғоз маро.
Ҷон медиҳад аз даруна овоз маро,
К-эй коҳили роҳи ишқ, дар боз маро

Дар ин рубои шоир аз ишқи иллоҳӣ мегӯяд.  Ягона ҳамдаму ҳамрози хешро Мавлоно  ишқи иллоҳӣ медонад ва дар ин раҳ ҷон бохтанро мояи саодату сарбаландӣ меҳисобад. Камоли ҳунари шоир аст, ки  барои тасвири шаҳомати ин ишқ мегӯяд, «Ҷон медиҳад аз даруна овоз маро,
К-эй коҳили роҳи ишқ, дарбоз маро», яъне  дар ин раҳ худи ҷон мехоҳад хешро қурбон кунад, ки албатта  тасвири бесобиқаву мондагор аст. Ва башорат аз садоқати орифу маҳорати шоир медиҳад.

Ҳамин гуна муҳаббату садоқати Мавлоноро метавон аз рубоии зер низ  эҳсос кард, ки мегӯяд:

Ҳоҷат набувад мастии моро ба шароб                                                                    Ё маҷлиси моро тараб аз чангу рубоб

Бесоқиву бешоҳиду бе мутрибу май

Шуридаву мастем  чу мастони хароб

Бе шакку гумон ин ишораи шоир ба ишқи илоҳӣ аст, ки бандагони шефтаро масту шайдо мекунад. Лаззати ҳастии ҳамин ишқро дар вуҷудаш  таъкид намуда шоир хотирасон мешавад, ки   «Бесоқиву бешоҳиду бе мутрибу май, Шӯридаву мастем  чу мастони хароб».

Ҷолиб он аст, ки Мавлоно низ мисли аксари шоирони классики мо дар ашъори хеш, аз ҷумла дар рубоиёташ аз ояти Қуръон, ҳадис ва ривоёти динӣ зиёд истифода мекунад. Мутаваҷҷеҳ гаштем, ки истифода аз ин унсруҳо дар рубоиёти ирфони шоир  ба маротиб болотар аст:

Чун гашт тилисми ҷисми одам чолок

Бо хок даромехта шуд гавҳари пок

Он ҷисм тилисмро чу бишкаст афлок

Хокӣ бари хок рафту покӣ бари пок

 Равшан аст, ки ин тасвирро шоир бо такя ба кадом ривоят ба қалам додаст. Яъне офриниши ҷисм аз хок ва ва ба ҷисм ворид намудани руҳ. Омил ва маънии дигаре, ки хонандаро дар ин рубоӣ мутаваҷҷеҳ мекунад ин бозгӯи андешаи фалсафие аст, ки ҳама чи ба асли худ бар мегардад.

//хокӣ бари хок рафту покӣ бари пок //яъне, пас аз он ки рӯҳ ба навозиши най ба ҷисм ворид карда шуд ва муддате дар ин тилисм боз монд, баъди раҳо шудани руҳ аз ҷисм, яъне фаро расидани марг  рӯҳ ба зоти пок пайваст, яъне пок буд ба покӣ расид ҷисм ки хок буд дубора хок гашт. Албатта  ҳаводиси динӣ  ва фалсафаи рӯзгор, ки яке аз дигаре об мехӯрад ба ҳам пайвастану тасвири нобу маънии мондагор офаридани шоир камоли иродат ва ҳунармандии ӯст.

Ҳамин гун андешаро метавон аз маънии рубоиии мазкур низ пайдо кард:

Аз ишқ дило на бар забон хоҳи шуд

Беҷон зи куҷо шавӣ ки ҷон хоҳи шуд

Аввал ба замин аз осмон омадаӣ

Охар зи замин бар осмон хоҳӣ шуд (5.524)

 Ва низ :

Дар ҷони ту ҷонест, биҷӯ он ҷонро,

 Дар кӯҳи танат дурре биҷӯ он конро.

 Сӯфийи раванда, гар ту он меҷӯйӣ,

 Берун ту маҷӯ, зи худ биҷӯ ту, онро.

Бармало аст, ки дар ин нигошта Мавлоно мегуяд,  Худо ва меҳри Худо дар туст, агар ба Худо пайваст шудан хоҳӣ аввал бояд худатро бишносӣ аз худат муҳаббати рузафзуни илоҳиро  пайдо кунӣ гар ту он меҷӯӣ, яъне гар ту ба Худо расидан хоҳӣ аз худат ибтикор кун.

Дар рубои дигар Мавлоно мегӯяд:

Он асли сухан, ки ҷон диҳад мар ҷонро,
Бе ранг чу ранг бахшад ӯ марҷонро.
Моя бахшад машъалаи имонро,
Бисёр бигуфтему нагуфтем онро.

Дар ин ҷо ҳам садоқат ва муҳаббати беандоза  шоири ориф ҳувайдост.

Ҳамчунин ин  рубоӣ низ аз ишқи илоҳи шоир бозгӯ аст:

Бар раҳгузари бало ниҳодам дилро,
Хос аз пайи ту пой гушодам дилро.
Аз бод маро бӯйи ту омад имрӯз,
Шукронаи он ба бод додам дилро.

***

Бо ишқ равон шуд аз адам маркаби мо

Равшан зи шароби васл доим дили мо

З-он май ки ҳаром нест дар мазҳаби мо

То субҳи адам хушк наёби лаби мо (5.31)

Пайдост, ки он ишқе, ки дар ин рубоӣ Мавлоно ситоиш мекунад, ишқ бар Худованд аст  Ишқе аст, ки васли он касро  масту ҷунун месозад. Ҳамеша ба ёди Худо будан ва барои Худо зиндагӣ кардан барои Мавлоно мояи ифтихор буд. Ин маънӣ дар рубоии зер боз ҳам равшантар баён шудааст:

Ишқ аст тариқу роҳу пайғамбари мо

Мо зодаи ишқу ишк шуд модари мо

Эй модари мо нуҳуфта дар чодари мо

Пинҳон шуда аз табиати кофари мо   (5.57)

 Ё ҷои игар дар ситоиши ишқ мегӯяд:

Эй ишқ, ки ҷонҳо асари ҷони туянд

Эй ишқ, ки ҳуснҳо намакдони туянд

Эй ишқ, ки дуррҳо ҳама аз кони туянд

Пӯшида туйиву ҷумла урёни туянд      (5.560)

Ба бовар метавон гуфт, ин ишқ низ ишқи илоҳист ва дар ин рубоӣ шоир  зери маҳфуми ИШҚ ба Худованд муроҷиат намуда,  ситоиши бузургии ишқи ӯро мекунад.

Ва  мачмуан ба пиндори мо,  аксари мавзуъҳои рубоиёти ин пири суханро мазомини  ирфонӣ ташкил медиҳад. Шеьру мусиқию рақси самьо, ки Мавлоно ба онҳо дилбастагӣ ва тамоюли зиёд дорад, низ  дигар мавзӯъҳоест, ки рубоиёти ирфонии ӯ фаро гирифтаанд.

Мавлоно ҳатто дар ин қолаби рубоӣ ҳам  устодона чунин мазомини ирфониро ҷой дода аст.

2 Васфи Шамси Табрезӣ ва ситоиши муҳаббат нисбат ба ӯ      

 

 Муҳимтарин нукоте, ки осори Мавлоноро аз дигар нигоштаҳои ҳамзамонаш  фардият мебахшад, ин мавзӯи вижа аст, ки он аз муҳаббат ва саммимияти Мавлоно нисбат ба Шамси Табрезӣ сарчашма мегирад. Яъне,  мавзӯи васфи Шамси Табрезӣ ва ситоиши муҳаббат нисбат ба ӯ аз  ибтикороти Мавлоност. Бо ҷурьат метавон зикр намуд, ки ҳамон гуна ки  достони ишқи ирфонии Мавлоно бо Шамс дар ғазалиёти шуридаи ӯ матраҳ аст, дар рубоиёташ низ бозтоб дорад. Мавлоно мегӯяд:

Умрест надидаем гулзори туро
В-он наргиси пурхумори хаммори туро.
Пинҳон шудайӣ зи халқ монанди вафо,
Дерест надидаем рухсори туро.

   Мусаллам аст, ки дар ин рубоӣ шоир ба Шамс муроҷиат мекунад. Фикр мекунем , ки аз муҳимият ва нақши Шамс дар зиндагии Мавлоно ҳоҷат ба шарҳу баён нест ва ҳар касе, ки бо зинадгинома ва осори Мавлоно  ошност, медонад, ки Шамс барои  шоир кӣ буд ва дар зиндагияш чӣ нақше дошт. Қиссаҳое, ки дар мавриди рафоқат,  садоқат ва муҳаббати Мавлоно нисбат ба Шамс ҳастанд  аксар маврид дар осори Мавлоно бозгӯ мешаванд. Чунончи  шоир аз ғайб задани Шамс, ки   дар ин маврид зиёда ривоятҳо ҳастанд, зиёд навиштаасту ин дарду фироқро ба риштаи назм кашидааст Ин мавзу  дар рубоиёти ӯ низ  бозтоби худро пайдо кардаанд:

Аввал ба ҳазор лутф бинвохт маро,
Охир ба ҳазор ғусса бигдохт маро.
Чун мӯҳраи меҳри хеш мебохт маро,
Чун ман ҳама ӯ шудам, барандохт маро

      Ҷои дигар аз фироқи ӯ мегӯяд:

Гаҳ мегуфтам, ки: «Ман амирам худро»,
Гаҳ наъразанон, ки ман асирам худро.
Он рафт, аз ин пас напазирам худро,
Магрифтам ин ки ман нагирам худро.

       Ҳамчунин  дар васфи Шамс гуфтааст:

Аз ишқи ту дарё ҳама шур ангезад

Дар пои ту абрҳо дур мерезад

Аз ишқи ту барқе бар замин афтодааст

Ин дуд ба осмон аз он мехезад    (5.523)

3 Андешаҳо ва таълимоти  фалсафӣ, ҳастиву  марг, оламу одам

Мавлоно шинохти ҳақиқати азалиро дар ишқ мебинад ва тамоми олмаи ҳастиро дар ин маҳфум ҷой дода, роҳи кашфу завқро пеш мегирад. Таълимоти фалсфавӣ, ҳастиву марг, оламу одам низ аз ин дидгоҳи Мавлоно об мехӯрад. Намунаҳои рубоиёти  зер ин анешаҳои моро тақвият мебахшанд.

 

Гоҳо аз ғами дилбар бар оташ бошем

Гоҳо аз паи дӯстон мушавваш бошем

 Охир ба чӣ ҳараме занем роҳи нишот?

 Охир ба кадом дилхушӣ хуш бошем?       (5.1199)

 ****

Бе ёр намонд ҳар кӣ бо ёр бисохт

Муфлис нашуд он ки  бо харидор бисохт

Маҳ нур а зон гирифт к-аз шаб нармид

Гул буй аз он гирифт ки бо хор бисохт       (5.258)

Ин ман на манам он ки манам гуи кист?

Гуё на манам дар даханам гуи кист?

Ман пирахане беш наям сар то пой

Он кас ки манаш пираханам гуи  кист?    (5.216)

Кӯтоҳ кунад замона ин дамдамаро
В-аз ҳам бидарад гурги фано ин рамаро.
Андар сари ҳар касе ғурурест, валек
Силии аҷал қафо занад ин ҳамаро.

4 Андарз ва ҳикмати рӯзгор

Маълум аст, ки мероси  классикии мо асосан хусусияти тарбиявӣ дошт, мавзӯъҳои панду ҳикмат, эҳсосоти баланди  инсонӣро  тараннум мекард. Аз қадим классикони мо барои ифодаи панду ҳикмат ва мазмунҳои фалсафӣ аз рубоиву дубайтӣ истифода намудаанд, рубоиву дубайтӣ ва ғазал аз фаъолтарин жанрҳо маҳсуб меёбанд. Мавлоно низ дар ин радиф барои баёни ҳикамтҳои андӯхта ва панду андарзи рӯзгор аз қолаби рубоӣ истифода кардааст:

 

Зинҳор, дило, ба худ мадеҳ раҳ ғамро,
Магзин ба ҷаҳон суҳбати номаҳрамро.
Бо тарраву ноне чу қаноат кардӣ,
Чун тарра масанҷ сиблати оламро.

***

Эй дода ба нон гавҳари имонеро,
Дода ба ҷаве қалб, яке конеро.
Намруд чу дилро ба Халиле насупурд,
Биспурд ба пашша лоҷарам ҷонеро.

Намунаи ингуна рубоиҳоро аз осори Мавлоно зиёд метавон пайдо кард.

5  Муносибати  поку самимии байни инсонҳо

Шеъри классикии тоҷик аз ибтидои комёбиҳои худ, яъне аз асри Х  бо воқеоти зиндагӣ, муносибати байни инсонҳо, дӯстиву рафоқат ва ишқу муҳаббат таваҷҷӯҳ дошт ва ағлаби нигоштаҳои шоирон бар ин маънӣ суруда мешуданд. Мавлоно дар баробари сурудани ишқи илоҳӣ ба дӯстиву рафоқат ва меҳру отифаи миёни инсонҳо низ  бовар дошт. Ситоиши ин маънӣ низ дар осори Мавлоно ва ба вижа дар рубоиёташ ба чашм мерасанд:

 Аз шабнами ишк хоки одам гил шуд

Сад фитнаву шур дар чахон хосил шуд

Сад наштари ишк бар рагу рух заданд

Як қатра аз он чакиду номаш дил шуд (5.551)

Ҳамзамон омӯзиши рубоиёти Мавлоно моро бар он ақида мӯътақид сохт, ки  шоир дар баробари инъикоси ғоя ва маънии баландарзиш ба бадеияти рубоиёт ва тасвирҳои ин қолаби шеърӣ   таваҷҷӯҳи хоса зоҳир кардааст. Бешубҳа, тасвир ва диди шоирона дар  рубоиёти Мавлоно  мавқеи муҳиму созанда пайдо карда, мӯҳтаво дар тасвири ноб  бозгу шудааст. Тарзи баёни маънӣ, сувари хаёли шоир ва диду тасвирҳои шоирона гоҳе нохудогоҳона ва гоҳи дигар махсус вориди шеър гаштаанд, ки дар омӯзишҳои минбаъд мо ин вижагии рубоии      Мавлоноро пайгирӣ хоҳем кард:

Ин оташи ишқ мепазонад моро,
Ҳар шаб ба харобот кашонад моро.
Бо аҳли харобот нишонад моро,
То ғайри харобот надонад моро.

Дар ин рубоиҳо такрори вожаҳо поэтикаи рубоиро хеле боло сохтаанд .

Афсӯс, ки бегоҳ шуду мо танҳо,
Дар дарёе канорааш нопайдо.
Киштиву шабу ғумуму мо меронем
Дар баҳри худо ба фазлу тавфиқи Худо

Бар раҳгузари бало ниҳодам дилро,
Хос аз пайи ту пой гушодам дилро.
Аз бод маро бӯйи ту омад имрӯз,
Шукронаи он ба бод додам дилро.

 Пас метавон  гуфт, ки рубоиёти Мавлоно дар осори гаронарзиши ӯ ҷойгоҳи махсусеро соҳиб аст. Ва шоир дар сурудани ин қолаби суннатӣ низ истеъдоди  мунҳасир ба фардро дорад. Рубоиёташ бо фарогирии ғояву мазмуни баланд ва поэтикаи ҷолибу шоистаи таваҷҷӯҳ тавонистанд то имрӯз дар рушди ин қолаби шеъри адбиёти форсӣ-тоҷикӣ ҳиссагузор бошанд.  Мусаллам аст, ки рубоиёти Мавлоно  на камтар аз ғазалиёту маснавии  шоир маъруфият доранду мӯъҷиби маҳбубияти муаллиф гаштаанд.

Пайнавишт:

1. Колман Баркс. Як сол бо Румӣ.- Нюёрк: «Ҳартер Санфрансиско», 2006.-426 саҳ.
2. Мусулмонқулов Р. Назарияи ҷинсҳо ва жанрҳои адабӣ.-Душанбе: Маориф, 1978
3. Насриддинов А.  Шарҳнависӣ дар таърихи адаби форсу тоҷик (иборат аз ду ҷилд). Хуҷанд, 2001.-354 с.
4. Саъдиев С. Поэтикаи шоирони Мовароуннаҳр.-Душанбе: Дониш, 1980.-138 с.
5. Фурузонфар Б. Мавлоно Чалолиддини Балхӣ. Девони Қулиёти Шамси Табрезӣ.-Теҳрон: Нашриёти Сипеҳр, 1363.-1570 саҳ.

1. Шамисо С. Нигоҳи тоза ба бадеъ.-Теҳрон: Интишороти Фирдавс, 1370.-362 с.
2. Шамисо С. Сайри рубоӣ.- Теҳрон
3. http:/mewlana.mihanblog.com/post/44

1. http:// faryad.epage.ir/fa/module.content_Page.27-06.html

1. http:// www.jawab.ir/qa

Фирдавси АЪЗАМ (Хӯҷаев)

«Ракс» дар зиндаги ва осори Мавлоно

Мавлоно Ҷалолидини Балхӣ солҳо ва қарнҳост, ки бо осору ашъори ноб, ирфонӣ ва иҷтимоии хеш ва бо диду пиндори ҷаҳониаш таваҷҷӯҳи одамони дорои мазҳабу кеш, миллият ва нажоди мухталифро ба сӯи хеш мехонад. Яке аз вижагиҳову хусусиятҳои шеъри ӯ, андешаи ӯ, пиндору гуфтору рафтори ӯ ин, албатта, бидуни тардид тааллуқият ба ҳама инсонҳост, новобаста аз синну сол ва новобаста аз адёну мазоҳиби динӣ. Осори ӯ лаҳза ба лаҳза ба таври такрор ба бозор меоянд ва мардумонро ба самти худ мекашанд. Ва солҳову қарнҳост, ки Мавлавихониву Маснавихонӣ аз суннатҳои дилписанди аҳли адаб ва шефтагони ашъори Мавлоно гашта, шӯҳрати ҷаҳонӣ ёфтааст.
Осори гаронмояи «Фиҳи мо фиҳи», «Мавоизи маҷолиси сабъа», «Мактубот», «Маснавии маънавӣ», «Девони кабир» аз ганҷинаҳои бебаҳои адабиёти тоҷику форс маҳсуб мешаванд. Беҳуда нест, ки бархе аз адибон ва Мавлонопажӯҳон Маснавии Маънавиро китоби осмонӣ хондаанд, бархеи дигар низ по фаротар ниҳода онро Қуръон низ хондаанд. Ҷомӣ низ онро Қуръон дар забони паҳлавӣ номидааст:
«Маснавии маънавӣ» – и Мавлавӣ
Ҳаст Куръон дар забони паҳлавӣ
Ман чи гуям васфи он Олиҷаноб?!
Нест Пайuамбар, вале дорад китоб!
Бузургии шахсияти Мавлоно дар эҷодиёти ӯст. Маснавӣ ҳам Сомонист ва ҳам осмонӣ, ҳам паҳлавист ва ҳам Куръонӣ, ҳам инҷаҳонист, ҳам он ҷаҳонӣ. Бар ҳак ӯро бузургтарин шоири орифи ислом шинохтаанд.
Бузургиву сутурги Мавлоно ва мондагории осори ӯро зиёда олимону орифони ҷаҳонӣ, муҳаққиқони жарфнигар қоил гаштаанд, аз ҷумла профессор Риналд Николсон, Онне Море Шиммел, Ева Ду Витре Мейерович, Атоуллоҳи Тадайюн, Муҳаммадалии Исломии Нудушан, Амири Неъматии Лимоӣ, Ҷалолуддини Ҳумоӣ, Муҳаммади, Алии Даштӣ, Бадеузамони Фурузонфар, Расул Ҳодизода, Абдуманнони Насриддин, Алии Муҳаммади Хуросонӣ, Асрори Раҳмонфар, Саҳобиддин Сиддиқов, Аскар Раҷабов аз муҳаққиқини муосиранд, ки ба зиндагӣ ва осори Мавлоно таваxxӯҳ намудаанд.
Пас чӣ омилу далоил боиси ин ҳама маҳбубияти Мавлоно гашта аст?
Ба андешаи мо, маҳбубияту мақбулияти Мавлоно аз сӯи табақаи мухталиф ин аст, ки ӯ хешро моли ҳама медонад ва инҷоиву онҷоигаро нест. Мардумро ба сӯи ваҳдату сулҳ даъват мекунад. Мазҳабу оини касеро маломат намекунад. Ҳама кешро эътироф мекунад.
Мавлоно мегӯяд: “Ман ба парастишгоҳи яҳудон рафтам, ба калисо ҳам рафтам инчунин ба масҷид ҳам рафтам, аммо ҳамоно як хел меҳроб дидам, ки дар ҳер се парастишгоҳ вуҷуд дорад ва ман ҳам якхел руҳия доштам.” Бубинед, ин таҷассумгару тараннумгари руҳи оламгир аст, ки бидуни ин руҳ мо ҳечем.
Албатта, Мавлоно бо ишқи хеш тавонист теъдоди аъзами одамонро ҷуфт гардонад. ӯ тавонист дили миллионҳо одамони маҷруҳу ҳиҷрондидаро мудово кунад. ӯ тавонист қалби ҳазорон касро бо ишқу сухани меҳрбори хеш шодоб намояд.
Муҳимтарин нукот дар зиндагиномаи Мавлавӣ ин асос гузоштани тариқати тасаввуфии «Мавлавия» аст, ки бино ба иттилои дар даст доштаи мо тақрибан соли 1240 асос гузошта шудааст. Ва «аъзои фирқа чунин меҳисобиданд, ки зарраи «Руҳи мутлақ», ки барои идроку ишрок дар дили инсон ҷойгузин шудааст, беҳтар аз ҳама дар давоми раксу танини мусики поку муҷалло мегардад», ( 3.7) яъне Мавлавиён бар он бовар буданд, ки барои якшави бо нахустасоси худ, барои баёни ишку алока ба Худо мусики ва ракс кумак мерасонад.
«Рақси Мавлавия» бо унвони Самоъ бештар маъруф шуда ва чунон ки профессор Онне Море Шимел мегуяд «рақси суфиёна (Самоъ) ҳарчанд аз суи бисёре аз аҳли зоҳир амали шайтонӣ ва uайриахлоқӣ дониста шуда, аммо назди бархе тариқаҳои асили Суфия ҳамчун Тариқаи Мавлавия ва бархе машоихи ин қавм ҳамчун Абусаиди Абулхайр ва Мавлоно Ҷалолиддин Муҳаммад Балхӣ василае барои висоли ирфонӣ, шуҳуди Худованд ва шури ирфонӣ талақӣ шуда аст ва яксара аз таманниёти ҷисмонӣ орӣ аст».
Асрори Раҳмонфар низ мӯътақиди ҳамин андеша буда, таъкид мекунад, ки «аҳли Мавлавия дар ҷараёни самои Суфиён ва зикри орифона ба ширкати мусиқиву суруду рақс аҳамияти фавқуллода медоданд, ки чунин иктизо дар дигар ахавот ба мушоҳида намерасид ва аз талаботу мукаррароти урфиву одатии шариати анъанави ба кулли фарк мекард» (3.7).
Мусиқӣ ва рақси Самоъ ду унсури асосии ин тариқат мебошанд. Ин вижагии хосе аст, ки пайравони “Мавлавигари”-ро аз шарри уюн ҷудо месозад. Яке аз вқеаҳое, ки дар ин замина ривоят мегардад чунин аст, замоне, ки тобути шайхи бузурги Мавлоно аз муридонаш бар дӯш гирифта шуд, дар ҳоле, ки дар сӯе Қуръон тиловат мешуд, дар тарафи дигар низ садои мусиқи ба гӯш мерасид.
Яке аз уламои дин бо дидани ин мавқеият гуфт: “Ман ба андозаи як бори хар китоб хондам, вале дар мавриди ҳалол будани мусиқӣ калимае нахондам” Яке аз муридони Мавлави посух дод: ” Чӣ кунем, ки ҳамчун хар китоб хондаӣ”.
Бино ба нигоштаҳо ва иттилооте, ки ба даст дорем, рақс ва самоъ ду нардбон барои суъуд ба осмон, яъне меъроҷи ҳақиқӣ ҳастанд ва фариштагону ҷиниён низ дар ин уруҷ ширкат доранд. Рақси шохаҳои дарахтон ба воситаи вазиши насими баҳори мазҳаре аз он сарнамуни азалӣ аст.
Аввалин самоъхонаи маъруф ё ҷое барои рақсидан ва навохтани мусиқии мазҳабӣ дар нимаи дувуми қарни савуми ҳиҷрӣ баробар бо нуҳуми милодӣ дар Баuдод таъсис шуд, ҷое, ки суфиён маҷоли шунидани наuмаҳои оҳангинро меёфтанд ва бархе дар ҳалоли он ба чарх задан мепардохтанд. Гоҳе авқот ин ҳолати xаласа ба ҷое мерасид, ки хирқаҳояшонро,тика порчаҳое, ки бо диққат ба яқдигар дӯхта шуда буд, медариданд.
Ишон чархзанон дасти росташонро барои касби раҳмати илоҳӣ ба сӯи осмон дароз мекунанд.
Дар ин ҳангом чунин тасаввур мешуд, ки саршор аз баракати “нерӯи ҷодуӣ, муқаддас ва маънавӣ” шудаанд. Масъалаи мавриди ихтилоф ин буд, ки оё мубтадиёни тариқат-чунон, ки шайх Абусаиди Абулхайр муътақид буд боиста аст, ки дар маросими рақс ва самоъ ширкат кунанд, то муштаҳиёни нафсонии худро аз миён бардоранд ё ин, ки аз шикрт дар ин гуна маҷолис бояд барҳазар бошанд.
Масъалаи дигар ба ин гуна буд, ки оё навомухтагони тариқат ба воситаи пойкубии сармастона ва гӯш додан ба мусиқӣ метавонанд “аҳволи” ирфониашонро таолӣ бахшанд ё бояд аз намоиши чунин амале парҳез кунанд? Пойкубӣ ва дастафшони бахше аз чунин рақсҳое буд, ки мумкин буд ба чунун мунтаҳо шавад (чунон ки Xомӣ онро дар Силисилатулазҳаб тавсиф мекунад) минётурҳое, ки умдатан аз ҳавзаи фарҳанги эронӣ бар ҷой мондааст, суфиёни чархзанро бо остинҳои баланде, ки парандагонро тадои мекунад ба тасвир мекашанд. Рақс дар назди Мавлавия як амали шурмандона энони гусехта нест, балки рақси манзуми “бола” аст, ки дар он як дарвеш метавонад шаъафи сармастонаро таҷриба кунад. Аммо ин шаъафи сармастона роҳе барои парастиши “ӯ” ва дар ҳақиқат “рақс барои Худо” аст. Чарх задан ағлаб ба ҳаракати ситорагон ба даври хуршед ё рақси парвона ба даври шамъ барои “фано”- и дар он ташбеҳ мешавад. Ин таҷрибаи фано аст. ”Фано”-и дар Худо барои расидан ба сатҳи болотар аз басират.
Бояд зикр кард, ки самоъи суфиёна мутаваҷҷеҳи аҳдоми ҷисмонӣ нест, балки дар ин маросим шайх дар васати доира меистад. Қоличаи сурхранг (намоди иттиҳод бо олами шуҳуд) ба сӯи Макка густаронида мешавад. Маросим бо тиловати Қуръон ва наът (шеъре, ки дар санои наби суруда мешавад) огоз мешавад. Навозандагон рӯ ба рӯи шайх менишинанд ва сукуте, ки дар паи тиловати Қуръон ва наъти набӣ дар маҷлис соя афканда бо садои табл шикаста мешавад.
Пас аз он такнавозии най шурӯъ мешавад. Сипас, дарвешон ба дунболи шайх дар доираи толор меистанд ва ба як дигар сар фурӯ меоваранд. Рақс бо нахустин саломи як дарвеш оuоз мешавад. Дарвеш бо бӯсае бар дасти шайх аз ӯ барои самоъ рухсат металабд. Муршиди самоъ ӯро ба ҷои худ роҳнамоӣ мекунад.
Навозандагон ва хонандагон шурӯъ ба хондан мекунанд. Шайх дар ҷои худ истода ва дарвешон бар гирди ӯ боз мешаванд ва мечарханд ва оҳиста зикри Аллоҳ, Аллоҳ, Аллоҳ…ро зери лаб такрор мекунанд.
Ин бахш аз маросим тақрибан 10 дақиқа тӯл мекшад ва барои чаҳор бор такрор мешавад. Дар чаҳорумин саломи худ шайх низ ба рақс мулҳақ мешавад. Дар назми хуршедвори Мавлоно шайх намоди хуршед аст ва дарвешон ба монанди ситорагон ба даври худ ва ба даври шайх чарх мезананд.
Эшон чархзанон дасти росташонро барои касби раҳмати илоҳӣ ба суи осмон дароз мекунанд то онро ба қалби худ мунтақил созанд ва аз қалб низ бо пойин овардани дасти чап ба суи замин онро аз раҳмати илоҳи сероб месозанд.
Ҳангоме, ки як нафар пои худро маҳкам ба замин мекубад, дигари дунболаи кори уро мегирад ва рақсро идома медиҳад. Фарозу фуруди пои рост доиман бо зикри оҳангини Аллоҳ, Аллоҳ, Аллоҳ… ҳамроҳ аст.
Дар поён , дарвешон ҳу-ҳукунон ба якдигар мулҳақ шуда ва бо зикри фотиҳа ва адои намоз барои Мавлоно ва Шамси Табрезӣ маросимро ба поён мерасонанд.
Чун мебинем рақс дар зиндагӣ ва тариқати Мавлоно мавқеи муҳиму боризро соҳиб буд, бегумон ба зеҳн ин андеша мерасад, ки оё ин маросим (самоъ) ба ашъори шоири шаҳири мо таъсиргузор буда ва ё на? Ва чӣ гуна таъсиргузор буд, зеро гуфта мешавад, ки Мавлоно дар зиёда маврид дар ҳолати самоъ шеър мегуфт.
Дар ҷустуxӯи посухи ин пурсиш сайре ба олами розу маънии Мавлоно доштем. Воқеан, самоъву рақс ба осори Мавлоно таъсири беҳудуд доштааст.
Муҳаққиқи шинохтаи Эрон Зиёи Муваҳҳид низ таъсири рақс ва самоъ ба осори Мавлавиро бозгӯ шудааст, ин муҳаққиқ ба натиҷа мерасад, ки «дар шеъри Мавлоно, бахусус, дар uазалҳояш зарбоҳанг ва шеъру самоъ аз ҳам қобили тафкик нестанд». Зиёи Муваҳҳид мегӯяд, ки ҳар кадом uазалҳои Мавлоно як маҷлиси самоъ аст, гуё он ки барои маҷлиси самоъ суруда шудааст.
Аввалин таваxxӯҳӣи мо ба вожаи «рақс» буд. Мусаллам аст, ки ҳар вожа дорои сурат ва маънӣ аст, яъне ба унвони сурат вижагиҳои савтиву лавзӣ фаҳмида мешавад ва ба унвони маънӣ бошад, ҳақиқате аст, ки тавассути вожа дарк карда мешавад.
Сурат ва маънии ҳар калима ба ҳам сахт марбутанд ва вожаи РАҚС. رقص дар фарҳанги забони тоҷикӣ мувофиқи оҳанги мусиқӣ иҷро кардани ҳаракати мавзун, дастафшонию пойкўбӣ, усул; рақс кардан мувофиқи оҳанг дастафшонию пойкўбӣ кардан маънӣ шудааст.
Калимаи РАҚСИДАН رقصيدن иҷро кардани ҳаракати мавзуни даст, по ва бадан мувофиқи оҳанги мусиқӣ ва суруд, пой куфтан, бозӣ кардан бо оҳанги мусиқӣ; ба доираи касе рақсидан маҷ. тобеи касе будан, бо нишондоди касе амал кардан мебошад.
Барои мо ҷолиб он буд, ки вожаи рақс дар ашъори Мавлоно аз калимоти серистифода аст ва воқеан Мавлоно бо истифодаи касрат бар ин вожа имтиёз додааст.
Чунончӣ Мавлоно мегӯяд:
Чу хаёли ту дарояд ба дилам рақскунон,
Чи хаёлоти дигар низ сар орад зи миён!
Гирд ба гирд, хаёлот хама дар рақс шаванд,
В-он хаёли чу мАҳи ту ба миён рақскунон.(5.760)

Мушоҳида шуд, ки дар ашъори Мавлоно вожаи «рақс» ба ду гуна тасвиркорӣ мешавад.
Аввалан ин ки шоир дар тасвирҳои хеш ба ин вожа бо касрати истифода симбулузми (рамз) ниҳон дар рақсу самоъи тариқаи Мавлавия ба ишқи осмонӣ ва шуури ирфонӣ ва ба иттиҳод бо Худо ишорат дорад. Ин гуна тасвирҳо дар uазалҳои ирфонии шоир зиёд ба чашм мехӯранд:

Рақсе кунед эй орифон, чархе занед эй мунсифон,
Дар давлати шоҳи ҷаҳон он шохи ҷонафзои мо (5.62)

Равшан аст, ки дар ин байт Мавлоно чӣ мегӯяд ва ба чӣ ишора дорад. Агар мутаваxxеҳ шавем, бармало аст, ки шоир инҷо ба рақси Самоъ даъват мекунад. Чунон ки ёдрас шудем, тариқати Мавлавия пайвасти комилро бо Худо тавассути рақс медонад, яъне инҷо шоир ҳамин uояи тариқатро тарuиб дорад. Шоҳи ҷахон ҳам ишора бар Худо аст.
Мавлоно рақсу самоъро аз натиҷаи зуҳури вуҷуд медонист. Ва зиёданд ривоят ва наклҳое, ки дар ин маврид гуфта мешаванд. Дар сарчашмаву навишторҳое, ки дар бораи зиндагӣ ва осори Мавлоно навишта шудаанд, гуфта мешавад, ки Мавлоно бо шунидани наuма ё навое ё сухани мавзуне, ба ваҷд меомад, замону маконро аз ёд мебаровард, дар шабу рӯз, дар ҳуҷра ё мадраса, дар кӯча ё бозор «ҳу» мегуфт ва пой бар замин мекӯфт ва ба ҳаво мечархид ва чархзанон ғазал месуруд. Гоҳ дар ҳоли самоъ ёрашро ба оғӯш мегирифт ва ба чарху самоъ во медошт, ва гоҳ ба танҳоӣ чарх мезад ва агар онҳое, ки дар атрофаш буданд ва ба ваҷд меомаданд ӯро ҳамроҳӣ мекарданд.
Дар мисраи зер бошад, шоир боз ҳам рӯшантар ба рақси Самоъ ва маросими Мавлавия ишора мекунад:

Чун мисоли зарраем андар паи он офтоб
Рақс бошад ҳамчу зарра рӯзу шаб кирдори мо. (5.100)

Манзури Мавлоно аз офтоб Офаридгор аст ва дар мисраи дуввуми ин байт рақсро ба хотири Худо таъкид мекунад. Ҳамин маъниро дар мисраи зер низ пайдо карда метавонем:

Пеши рӯи моҳи мо мастона як рақсе кунед,
Мутрибо баҳри Худо, бар дафъ бизан зарби ҳазин (5.756)
Маънии ин байтҳо наздиканд, васлиаи тасвир бошад, гунонгун ва ҷолиб. Маъниҳои ба ҳам наздикро бо чандин пероҳани тасвир ба назм кашидани шоир, бешубха, далел аз ҳунари нигорандагии Мавлоност.
Чун рақс ва самоъ дар Мавлавия унсури муҳиму созанда буд, ана ҳамин унсур, яъне рақс дар осори Мавлоно зуҳур кардаст ва тасвири ин лаҳзаро зиёд дар сурудаҳои нобаш истифода карда. Дар ин байт манзури шоир рақси самоъ аст, ки барои Худо иҷро мешавад.

Дар чунбиш андар овар зулфи абахфишонро
Дар рақс андар овард ҷонҳои суфиёнро
Хуршеду моҳу ахтар раксон ба гарди чанбар
Мо дар миёни рақсем раксон кунон миёнро (5.120)

«Самоъ»- ки навое дар қолаби рақс, мусиқӣ, шеър ва овоз аст. Дар маъхазҳо қайд шуда, ки «Самоъ, ҳоле аст, ки бар асари овози хуш ё нағмаи дилкаш, сӯфиро даст медиҳад. Дар ин ҳол баъзе ҳаракот нохудогоҳона аз вай сар мезанад, ки мумкин аст бинанада онро навъи рақс пиндорад».
Худи Мавлавӣ дар мавриди Самоъ мегӯяд:
Мутриб чу парда сохт, ки дар пардаи Самъо
Бар аҳли вуҷуду ҳол дари ҳою ҳу бибасат.
Бояд ёдрас шуд, ки шӯҳрату таъсири самоъ ва тарикати Мавлавияро шоирони зиёди классики мо дар ашъорашон ишора кардаанд. Аттор, Хофиз ва зиёда нафарони дигар аз Самоъ илҳом гирифтаву шеър гуфтаанд. Чунончи Аттор гӯяд:
Дар ҳалқаи самоъ, ки дарёи ҳолат аст
Аз оташи самоъ диди бекарор ку?

Ҳофиз хам ба ин гуна маънӣ чунин гуфта:

Воиз макун насиҳати шӯридагони мо
Ба хоки куи дуст ба фирдавс нангарем
Чун суфиён ба ҳолати рақсанд муктадо
Мо низ ҳам ба шӯьбада дасте бароварем

Бешак, мадҳу ситоиш ва тасвири самоъро Мавлоно бештар ва зеботар аз ҳама шоирон гуфта, бар ин равиши тасвири зебо асос гузоштааст :

Пеши ӯ заррасифат хар саҳаре рақс кунем
Ин чунин одати хуршедпарастон бошад (5.326)

Дар ин байти шоир бори дигар мутмаин мешвем, ки рақси самоъ рақсе барои Худо аст. «Пеши ӯ заррасифат ҳар саҳаре рақс кунем», пеши «ӯ», яъне Худо, заррасифат (назди бузургиву сутурги парвардигори олам мо зарра Ҳастем) рақс кунем мебошад. Мисраи «ин чунин одати хуршедпарастон бошад» бори дигар ишора бар он мекунад, ки ин одати «хуршедпарастон» (Худоро ба хуршед ташбеҳ дода) хуршедпараст-(суфиён—дилбохтагони Худо) рақсидан барои Худо ва ба хотири Худо аст.

Дар тобиши хуршедаш рақсам ба чӣ мебояд
То зарра чу рақс ояд аз манаш ба ёд ояд (5. 265)

Ё дар uазали дигар мегӯяд:
Рақостар дарахт дар ин боuҳо манам
Зеро дарахти бахтаму андар сарам сабост (5. 207)

Дар мисраи зер низ Мавлоно ба рақсе, ки барои Худо аст ишорат мекунад:

ӯ раҳи хуш мезанад рақс бар он мекунад
Ҳар дам бозии нав ишқ барорад маро (5.125)
Гуфта мешавад, ки рақси самоъ нохудогоҳона аст ва дар он ҳоли самоъ иҷрокунандагон бехабар аз ин олам мебошанд. Ва ҳаракату чархиши онҳо низ нохудогоҳона ба миён меомад. Мисраи дувуми байти мазкур ҳамин далоилро тасдиқ мекунад. Мутаваҷҷеҳ мешавем: «Ҳардам бозии нав ишқ барорад маро» Ин xо шоир мегӯяд, ки ишқ бар Худованд аст, ки ҳар лаҳза рӯҳу илҳоми тоза мебахшад ва рақс онҳоро бар Худо наздик мекунад.
Мусаллам аст, ки дар самоъ хар кадом раққос бо ин зарбоҳанг ба шакли ҳаракати худашон ҷавоб медиҳанд. Яъне, бо зарбоҳанг дар як маҷлиси самоъ ба теъдоди касоне, ки дар он маҷлиси самоъ ҳастанд, фардият ҳаст, ҳуввият ҳаст, гоҳе афрод ҳамдигарро ҳам нигоҳ мекунанд, самоъи ҳамдигарро ҳам мепоянд, аммо гоҳ- гоҳе ҳам нигоҳ намекунанд. Гоҳе ҳам танҳо бо худ дар рақс хастанд. Ин лаҳзаи рақси самъо дар мисраҳои зер рӯнамо шудаанд:

Ҷунбиши калкон зи ишқу ҷунбиши ишқ аз азал
Рақси ҳаво аз фалак рақси дарахт аз ҳавост (5. 215)
ё
Ҷумлаи мастон хуш рақсон шуданд
Даст занед эй санамон даст даст (5. 231)

***
Яке хуби шакаррезе чу бода рақс ангезе
Яке масте хушомезе, ки васлаш ҷовидон бошад
Аз ин мисра метавон ба ду гуна маъни пайдо кард.
Маънии аввал:
Дар мисраи “Яке хуби шакаррезе чу бода ракс ангезе” ба андешаи мо, манзури Мавлоно ҳамон Шамси шӯридаву ошиқ аст, ки аҳли табрези шакаррез аст ва аз фироқаш нола мекунад, ҳамон Шамсе, ки аз даҳони гуҳаррезаш ҳамвора каломи хақ мерехт ва пайваста Мавлоноро бо гуфтани ҳарфҳо ва ҳақиқатҳое шигифтзада мекард, нафаре аст, ки чун бода инсонро масти қи илоҳӣ мекунад. Дар ин мисра Мавлоно ба Шамс ишора дорад.
Мисраи “Яке масте хушомезе, ки васлаш ҷовидон бошад” ишора ба худи Мавлоност ба маъшуқаи аслӣ, ки мурод ҳамон Худованд аст, ба василаи Шамс расидаву висолаш орзуи ҳамешагии Мавлоност. Ва агар ин uазали Мавлоноро комил бихонем мебинем, ки мисраҳои дигари ин uазал метавонанд ҳамин маънинро тасдиқ кунунд.
Маънии дувум:
Метавон натиҷагирӣ кард, ки мисраҳои ин uазал низ бозгӯи рафти маҷолиси Мавлавия ва тараннуму ситоиши баргузории рақси самоъ аст, ки аз ҷониби суфиёни ин тариқат ба ҷо оварда мешуд.
Ба ҳар сурат ин абёт аз uазали ирфонӣ ҳаст, ки аз садоқат ва муҳаббати шоир ба офаридгори ҳарду олам шаҳодат медиҳад.

Дар байти дигар Мавлоно мегӯяд:

Ёфта маъруфие ҳар тарафе суфие
Даст занон чун чанор рақс кунон чун сабо (5.126)

Ин ҳам тараннуми рақси самоъ ба зеҳни хонанда мерасад. Чунон чи ин маънӣ бар абёти зер кувват мегирад:

Чӣ само аст, ки ҷон рақс кунон мегардад
Чи сафирест, ки дил бол занон меояд (5.329)

Мавлоно дар ин байт аз вижагиҳо, бартариҳо ва шуридагиҳои ҳолати самоъ ҳхарф мезанад. Аз самоъе ҳарф мезанад, ки ҷонро ба ракс меорад, рӯҳро ба ваҷд меорад ва монанди намоз, ки даричае ба сӯи раҳмати Худованд аст, самоъро низ василае барои сабукии рӯҳ ва уруҷи рӯҳ талақӣ карда, онро ҳамчун ибодат бармешуморад ва аз ин ҳолат завқи рӯҳ ба даст меорад. Мавлоно аз самоъе ҳарф мезанад, ки инсони пойбанди ин олами хастиро берун кашида ва ба оламҳои дигар раҳнамун мекунад. Мавлоно аз ин навъи рақс ба ваҷд меомад ва даст меафшонду пой мекубид, ҷома пора мекарду чарх мезад ва ин василае буд барои расидан ба Хақ:

Бад душ бе ту тире шабу рушане надошт
Шамъу сабову маҷлиси мо чошнӣ надошт (5. 208)

Ё

Дил нури ҷаҳон бошад ҷон дар ламаъон бошад
Ин рақс кунон бошад он даст занон ояд (5. 264)

Мавлоно бо шӯридаҳолӣ ва иштиёқи ҷунуномез иддао мекунад, ки ҳамон гуна, ки инсон дар роҳи расидан ба Худо мекушад, Худо низ аз ин гуна ҳолати бандааш ба ваҷд меояд.

Онро ки бихандонад хуш даст барафшонад
В – онро ки битарсонад дандон ба дуо кубад
Ту пой ҳаме кубӣ в – ангур намебинӣ
Ки ин суфии ҷони ту дар муъсараҳо кубад
Аз зам замаи Юсуф Якуб ба рақс омад
В – он Юсуфи ширинлаб по кубаду по кубад (5. 266)

Дар зер низ ба тасдиқи ин маънӣ чанд намуна меорем:

Як ҳамлаи дигар ҳама дар рақс дароем
Мастонаву ёрона, ки он ёр даромад (5.273)

Дар пеши рухаш чу рақс мекард
В – аз оташи ишқ ҷон чи мешуд (5.287)

Он чанги тараб, ки бенаво буд
Раксе ки кунун ба соз омад (5.296)

Пар задан навъи дигар бошад агар низ бувад
Ракс нодир бувадад бар забари чархи кабуд (5.324)

Ҷони ман бо ахтарони осмон
Рақс рақсон гашта дар паҳнои чарх (5. 233)

Ҳамзамон мутаваҷҷеҳ гаштем, ки вожаи рақс дар осори Мавлоно бевосита ҳамчун василаи тасвири бадеӣ истифода шудаст, Мавлоно ба василаи ин вожа тасвирҳои нобу номутакарраро эҷод кардааст, ки ба шакли зоҳириву шакли зеҳнии аъшораш таъсири мусбат гузоштааст. Шоир бо истифодаи ҳунармандона аз калимаи «рақс» тасвриҳоеро ба қалам додаст, ки садсолаҳо таваҷҷӯҳи хонандаро ба хеш ҷалб месозад, тасвирхоеро офарида, ки дар поэтикаи шеърии клосикии мо таъсиргузор будааст:
Маънӣ ба саҷда ояд чун сурати ту бинад
Хар харф ракс орад чун бишнавад каломат (5. 202)
Инҷо Мавлоно аз вожаи рақс тасвири ноб эҷод мекунад ва мегӯяд ҳар «ҳарф рақс орад», ин тасвир, бешубҳа, тасвире аст, ки зеҳнро навозиш мекунад. Дар uазали дигар Мавлоно мегӯяд:
Аз латофат куҳҳоро дар ҳаво раксон кунанд
В – аз ҳаловат баҳрҳоро чун шакар ширин кунанд (5.304)
Дар байти мазкур маънӣ хеле соддаву самимӣ ба назм кашида шудааст, тасври мисраҳо низ ҷозибияти хосе доранд, ба вижа шоир ба истифодаи вожаи «рақс» тасвири uайримунтазираро пешорӯи хонанда мегузорад. Вокеан, хам таркиби «кӯҳҳоро дар ҳаво раксон кунад» маънии «аз латофат»-ро ҷону равон медиҳад. Бо он ки шоир бо тасвири ноб кӯҳҳоро дар ҳаво (!) рақсон мекунад, (тасвири uайриинтизор меофарад) аз паҳнои бузурги «латофат» ёдрас мешавад:

Суман бо сарв мегӯяд, ки мастона ҳаме рақсид
Ба гӯшаш сарв мегӯяд, ки ёри бурдбор омад (5. 250)
Вожаи «рақсид» ин ҷо василаи тасвир барои баёни маънӣ аст, дар мисраҳои зер низ «рақс» чун унсур ва воситаи тасвир хидмат кардааст.

Ки чун бинандаи ин нақшу маънист
Чу боде рақсҳои шохи бедист (5. 174)
***
Аз сарв гӯям ё чаман аз лола гӯям ё суман
Аз шам гӯям ё лаган, ё рақси гул пеши сабо (5.51)
***
Ин намунаҳо мушаххас мекунанд, ки дар осори Мавлоно вожаи «рақс» бо риояти хусусиятҳои лафзиву маънавияш барои офариниши тасвир хидмат кардааст:
Найҳо хоса найшакар бар тамъ ин баста камар
Рақсон шуда дар найситон, яъне таъузу ман ташо (5.52)
***
Офтоб имрӯз бар шакли тобон шудаст
Дар шуъояш ҳамчун зарра ҷони ман рақсон шудаст (5.188)
***

Омад бахори ҷонхо эй шохи тар ба ракс ой
Чун Юсуф андар омад мисру шакар ба ракс ой (5. 118)

Офтобе не зи шарку не зи карб аз ҷон битофт,
Заррабор омад ба рақс аз вай дару деворим (5.100)
***
Шакаи илми олам ҳар чанд ки мерақсад
Чашми ту алам бинад ҷони ту ҳаво донад сах. 264
Мусиқият ва ё оҳанги шеър ба назари Шафеи Кадканӣ чанд ҷилваву нишон дорад, ки ин ҷумлаанд:
1.Мусиқии берунӣ (вазни арӯзӣ)
2.Мусиқии канорӣ (қофияву радиф)
3 Мусиқии дохилӣ
4 Мусиқии маънавӣ
Бо такя бо хулосаҳои Кадканӣ дар мавриди мусиқият ва оҳанги шеър метавонем натиҷагирӣ кунем, ки истифодаи ҳунармандона аз вожаи «Рақс» дар ашъори Мавлоно дар мавзунии мусиқии берунӣ, канорӣ, дохилӣ ва маънавии калом мусоидат намуда, бадин васила барои мондагории ашъори ноби шоири шаҳири мо хидмат кардааст. Таъсиргузории вожаи рақсро ба мусиқияти калом дар ин намунаҳо метавонем мутаваҷҷӯҳ бошем:
Як даст ҷоми бодаву як даст зулфи ёр,
Рақсе чунин миёнаи майдонам орзуст!
***
Ай басо шаб, ким ан аз оташашон ҳамчу сипанд
Будаам наъразанон, рақскунон бар дарашон!
Гар ту бу менабари, буй кун аҷзои маро,
Бу гирифтаст дилу ҷони ман аз анбарашон! (5.759)
**
Шохахо сармасту раккосанд аз боди бахор
Ай суман масти куну ай сарв бар савсан бизан! (5.750)
Бо таваҷҷўҳе иҷмолӣ ба андешаву ашъори Мавлоно бавижа ба ҷойгоҳи мафҳуми «рақс» дар офаридахои ин марди сухан ин нукта рушан гашт, ки вокеан хам «ракс» дар сурудаи ў тобиши мукаммали ирфонӣ пайдо намуда, барои тафсири ҳолатҳои равонӣ ва матлабҳои сўфиёна ба кор мераванд. Рақси Мавлоно амалест, ки бо пойкубӣ тасаввури по бар сари ҳавасҳои дунёӣ задан ва бо дастафшонӣ тафаккури раҳоӣ аз олами қуёдро бо воқеият бадал мекунад.

Пайнавишт:

1. Зарринкӯб А. Пилла- пилла то мулоқоти Худо.-394 саҳ.

2. Колман Баркс. Як сол бо Румӣ.- Нюёрк: «Ҳарпер Санфрансиско», 2006.-426 саҳ.

3. Мавлоно Чалулуддини Балхи. 800 газали дилошуб.-Душанбе:”Адиб”, 207,856 сах.

4. Муваҳҳид З. Шеър ва шинохт.-Теҳрон: Марворид, 1377.-292 с.

5. Фурузонфар Б. Мавлоно Чалолиддини Балхӣ. Девони Қулиёти Шамси Табрезӣ.-Теҳрон: Нашриёти Сипеҳр, 1363.-1570 саҳ.

6. Ҳабибуллоҳ М. Маърифати шеър. Масъалаҳои таҳлили матни асари бадеӣ.-Хуҷанд, 1994.-64 с.

7. Ҳақиқат А. Мавлоно аз Балх то Қуния.-Теҳрон: Нашриёти Куниш,1384.-368 саҳ.

8. Шамисо С. Нигоҳи тоза ба бадеъ.-Теҳрон: Интишороти Фирдавс, 1370.-362 с.

9. Шокир Мухтор. Шeҳрати Румӣ дар фаронса.-Душанбе: «Сино». 2000.-240 саҳ.

10. Ҷонасон Стар. Румӣ дастони маъшуқ.- Нюёрк: «Пингвин»,1997.- 209 саҳ.

11. http://mewlana.mihanblog.com/post/44

12. http://faryad.epage.ir/fa/module.content_Page.27-06.html

13. http://www.jawab.ir/qa

14. http://www.shanbe.ir/

15. http://www.zendagi.com/

16. http://www.dakhme.mihanblog.com/post/338

17. http://www.ghadeer.org

Фирдавси АЪЗАМ (Хӯҷаев)

Aзияти мухочири мусалмони точик тавассути пулиси Руссия

Акс аз сайти islam.ru гирифта шудааст.

Дусти арчманди мо Одинамухаммад хабаре навишта дар мавриди азияти мухочири мусалмони точик тавассути пулиси Руссия бо такя ба навиштаи сайти islam.ru ки онро манзур мегардонам.

Зарбу шатми муҳоҷири мусалмон тавассути пулиси Руссия эътирози ҷамъияти мусалмони Руссияро дар пай доштааст. Ба навиштаи сомонаи интернетии islam.ru шоми рўзи 19 август ду нафар аз пулиси минтақаи Домодедово шаҳри Маскав, дар ҳоле, ки таҳти таъсири маводи алкулӣ ё маводи мухаддир қарор доштанд, як тан аз муҳоҷирини мусалмон бо номи Файзали Савлатов Зумратович, ки шаҳрванди Ҷумҳурии Тоҷикисон мебошад, бо баҳонаи барраси ҳуҷҷатҳои иқоматиаш боздошт ва мавриди зарбу шатм қарор доданд. Вай пас ҳудуди севуним соат, ки таҳти таҳқиру тавҳин ва зарбу шатми афроди пулиси Руссия қарор дошт дар ҳоле, ки ҷароҳоти мутааддиде бар сару сурату соири аъзои баданаш ворид омада буд, муваффақ ба раҳоӣ аз дасти пулис гардида ба масҷиди минтақаи Домодедово муроҷиа кард. Дар пайи вуқуи ин ҳодиса ҷамъияти ин бахши аз Руссия бо ибрози эътирози худ аз мақомоти интизомии Руссия хостори ин пулисҳо гардиданд. Борис Жуков яке аз мақомоти пулиси руси бо таъйиди иқдоми нажодпарастонаи авомили пулис, ваъдаи муҷозоти онҳоро дода аст.

Беш аз 5 милион муҳоҷири мусалмон дар дар Руссия ба сар мебаранд, ки аксари онон аз бархурди табъизомези пулиси Руссия шикоят доранд.

Эшонхо сомонадор шуданд.

Сомонахои точики афзоиш меёбанд.

Интернетро бояд бузургтарин сомонаи чахони донист,ки то кунун ба дасти инсон тарохии мухандиси шудааст.

Бо густариши рузафзуни фановарихои технулучи ва  интернети сомонахои навину тозае низ пайдо шуда истодаанд,ки бешак дар пур намудани фазои чи иттилооти ва чи ичтимои накши муассире мебозанд. Интернет дар хаёти чи гузашта ва имрузи  башарият ба масобаи як шабакаи чахоност, ки хазорон корбаронро  бо ахдофу макосиди гуногунзамина гирди хам овардааст ва агар онро аз як тараф шабакаи иттилоттрасони номем аз суи дигар метавон онро чун  василаи васлкунандаи милиён одамхо номид. Ва чи абсо мувафаккиятхо ва дасёбихост, ки башарият тавассути корбурди ин шабака ноил гашта. Ва ин шабакаи чахони бидуни тардиде дар хаёти имрузи инсони модерн таьсироте ворид карда, ки ба чахонбини ва инсонбинии у асос мегузорад. Милиёнхо одамони гуногунзабону мухталифмилал имкони дастраси ба хар гуна иттилоотро, ки хадамоти чустучуии Google ё дигар хадамотхои интернети фарохам меоварад, дошта бошанд ва дар хар заминае маьлумот ва иттилооти дилхохро ба даст оваранд.