Тоҳираи Ризозода

Тоҳира Ризозода,шоираи эронӣ дар соли 1963 таваллуд шудааст ва то кунун ду маҷмўаи шеър бо номҳои “Атри маввоҷ” ва “Шеър гуфтан баҳона мехоҳад” ва низ рисолаи пажуҳишии “Чашмзахм аз нигоҳи шоирон”-ро дар Эрон ба нашр расондааст.Ин бонуи шоир даме,ки зебоиро дарк мекунад ва лаҳзаҳои ҳассоси зиндагиро, ки танҳо шоирон ба он пай мебаранд,дармеёбад, шеър мегӯяд ва ба  домани отифии шеър паноҳ мебарад.Вай бо ин ашъор ба хонандагон собит месозад,ки дар ин арса одами тасодуфӣ нест ва дар паи навҷӯиву навхоҳӣ аст.Ҳамчунон ки оқои Саҳанди Хайрободӣ, муҳаққиқи эронӣ дар пешгуфтори китоби дуюми ӯ менависад: ашъори хонум Тоҳираи Ризозода дар сарзамини ҳунари Эронзамин бӯи пухтагиро ба машоми хонандаи нуктасанҷ мерасонад.Ашъори ӯ метавонад ба ғайр аз лаззати хондан фурсатро барои мунтақиди шеър низ фароҳам оварад.

    Чанд намуна аз китоби “Шеър гуфтан баҳона мехоҳад” барои ошиқони каломи мавзун дар Тоҷикистон тақдим мешавад.

 

Нилуфари ҳусн

Нилуфари ҳуснам, ки дар он фурсати кўтоҳ

Бар қомати мавзуни ту печидаму рафтам.

Чун партави шамъе, ки бар ойина битобад,

Бар чеҳраи шафофи ту рақсидаму рафтам.

Гулбарги танам дар нафаси гарми ту месухт,

Аммо “зи бади ҳодиса” ларзидаму рафтам.

Абре шуда будам ману саршори таманно

Дар пойи қадамҳои ту ғалтидаму рафтам.

Ман шарми шиновар шуда дар шуълаи табро

Бар хилвати хомуши ту пошидаму рафтам.

Бахшой маро,эй тани ту обии дарё,

Чун мавҷ агар аз ту парешидаму рафтам.

Ҷорӣ шуда аз атри танат ин ғазали тар,

Аз лаъли лабат матлаъи он чидаму рафтам.

 

Девор

Руи деворе навиштам:марг бар девор бод!

Марг бар ҳар кас ки мебофад таноби дор бод.

Ҳар ки мехоҳад ҷудоиву сукуту дардро,

Ҳар куҷо девор бошад бар сараш овор бод.

Дастҳо маҳкуми дурӣ,чашмҳо дур аз нигоҳ,

Марг бар ин милаҳои сахту ноҳамвор бод.

Ҳар чи бодо бод,мегўям ман аз ошиқ шудан,

Номи мо чун ошиқон гў бар сари бозор бод.

Моҳи рўятро битобон, то дилам рўшан шавад,

Аз нигоҳат шеърҳои ман тару саршор ,бод.

Аз ҳасодат бар гули рўят назарҳо мезананд,

Ҳар ки ин савдо ба сар мепарваронад,хор бод.

Зинда бодо ишқ ,моно бод шодиву сурур,

Боғи лабхандат ҳамеша тозаю пурбор бод.

 

Зан

Бистари сарди замину илтиҳоби гоми як зан,

Резиши норанҷҳо аз ҳиқ- ҳиқи ороми як зан.

Панҷара дар панҷара ангушти тўҳмат қад кашида,

То бирезад бар сари беосмони боми як зан.

Рубарў,роҳе гурусна туъмааш як буғзи пар- пар,

Пушти сар меларзад имон бар сари фарҷоми як зан.

Турра- турра нолаҳо гум мешавад дар барфу бўрон,

Бод печопечи дард аст,аз таби пайғоми як зан.

Дар кафанпўши зимистон,гургҳои фотиҳахон,

Пеши чашми осмон бар турбати гумноми як зан.

Боз фардо барф мемонад ба рўи дасти ҷода,

Ҳарф мемонад нишонӣ аз тамоми номи як зан.

Танини бол

Қадам- қадам, ки мевазӣ чӣ шоирона мешавад,

Ва шонаҳои шеъри ман гули забона мешавад.

Усораҳои буғзи ман бубин чигуна месурад,

Нафас- нафас ва қатра- қатра рўдхона мешавад.

Хутури  ту агар ба зеҳни турди соқаам мерасад,

Булуғ медамад ба боғу пурҷавона мешавад.

Чу бозувони гул тавони абрро макидаам,

Вагарна буи сурхам ин чунин расо,намешавад.

Анори шавқи ман шукуфта мешавад,суқут мекунад,

Биёр домане, вагарна  дона- дона мешавад.

Ба зеҳни осмони ман намонда радди ҳеҷ кас,

Ба ҷуз танини боли ту, ки ҷовидона мешавад.

Бубин, ки пораҳои пайкарам сукут кардаанд,

Ва иштиёқи ман ба дафтарам тарона мешавад.

Лаҳзаи дидор

Ларзид саропои дилам лаҳзаи дидор,

Лабрез шудам аз ғазали ишқ дигар бор.

Мерехт зимистону хазон аз сари он шаб,

Аммо ба лабам ҷўшиши як бўсаи табдор.

Сармасти шароби гули рўят шуда будам,

Аз ҷоми нигоҳат нигаҳе гарм,талабкор.

Пироҳани шавқам пури парвонаву пўлак,

Аммо дили ту сахт дар андешаи инкор.

Аз шеъру баҳору гулу май,гуфтаму шармат

Шуд лолаи навсарзада бар домани кўҳсор.

Зеботар аз ин чист, ки саршори ту бошам,

Ҳоло, ки тиҳӣ гаштаам аз сояи ағёр.

Рафтам ману он шаб зи хаёли ту гузаштам,

Ҳарчанд, ки дар дасти ту ҷо мондаам ангор.

 

Парниён

Нигоҳам парниёне ҳафтранг аст,

Баҳори доманам хушобу ранг аст.

Лабам омезае аз атри гулҳост,

Ду чашмам шўъланўшу шўху шанг аст.

Ману маҳтоб хоҳархонда ҳастем,

Ту аммо дасти шавқат зери санг аст.

Туранҷи зулфи ман ошуфт дар бод,

Бичинам нозанинам, вақт танг аст.

Фақат ҳушдор! Дастатро набуррӣ,

Ба сирфи инки рухсорам қашанг аст.

Буландои ману кўҳи ғурурат,

Ҳадиси кўҳнаи моҳу паланг аст.

 

 

 

Бўсаи табдор

Гуфтӣ,ки ба чашмат гули пайвастабаҳорам,

Бар хиттаи сарсабзи нигоҳи ту дучорам.

Аз гардиши айёми ту пойиз бурун бод,

Бе рўи гулат ранги сукутам, шаби торам.

Гуфтӣ,ки ғазалпўш намоям саҳаратро,

Дар фурсати ту бўсаи табдор бикорам.

То дар хами гесўи ту маъво накунад шаб,

Бар зулфи сиёҳат гули хуршед гузорам.

Гуфтӣ,ки дилат сахт ғазалгиру баҳорист,

Вақт аст ба юмни нафасат шавқ биборам.

Аз соя наяфтода нагирад нафасат кош,

Ту рангу баҳориву ман ойина надорам.

Шарт аст,ки манъат кунам аз ишқ ба шоир,

Аз фирқаи савдозадаам,шўълатаборам.

Ҳушдор,ки обат накунад сурхии шармам,

Дар биркаат оташ назанад чашми шарорам.

Панҷараҳо

Кўчаҳомон пури овози санавбарҳо буд,

Ҳамаи панҷараҳо рў ба танаффус во буд.

Субҳ бо ҳамҳамаи сабзи дарахтон дар боғ,

Бўи гул аз паси лабҳои саҳар пайдо буд.

Ғазалу ойинаву чашмаю борону баҳор,

Ҳар куҷо буд, яқин хонаи мо онҷо буд.

Пушти парчини баҳорон сафе аз чилчилаҳо,

Бар сари навбати овоз шудан ғавғо буд.

Ҷодаҳо пуртапиш аз шўру сафо буду умед,

То фаросўи муҳаббат ҳама ҷо бо мо буд.

Ёди он кўчаи хис аз нафаси отифа,бод!

Ки дар он чатри ҳаё бар сари хоҳиш во буд.

Нишонӣ

Сартосари шеърам ҳама шўр асту ҷавонӣ,

Саршорам аз ойинаву тасвиртаконӣ.

Атрам ману маввоҷ шуда аз нафаси ман,

Дар боғи ғазал содагиву шаҳди маъонӣ.

Эъҷозу сухандониву зебоиву парвоз,

Мепошам аз имони худу лутфи ниҳонӣ.

Эй ташнаи идрок!Бизан дил ба зулолам,

То пур шавад эҳсоси ту аз дурри ямонӣ.

Эй муддаъии шеър!Макун хаста қаламро,

Чун бар лаби ту нест ба ҷуз ёвапаронӣ.

Бас кун!Дили ойина гирифтаст ба Мавло,

Аз ин ҳама такрори ғаму марсияхонӣ.

Дар шаҳри нишотам ману дар кўчаи лабханд,

Ҳар кас, ки бигирад зи ғазалҳом нишонӣ.

Хонаи матрука

Мурдем дар ин хонаи матрукаи дилгир,

Моро бибар эй ишқ, аз ин дахмаву занҷир.

Дар қаҳтии борону гули сурху парасту,

Мо дил ба ту додему ба ояндаи тақдир.

Шояд, ки баҳоре бивазад аз нафаси ту,

Бар домани хушкидаи ин боғи замингир.

Гум шуд дили маҳтобии мо пушти ғазалҳо,

Дар тирагии қофияву ғурбати тасвир.

Ин кўчаву ин роҳ расидаст ба бунбаст,

Вақт аст, ки вайрон шавад ин ҷодаи бепир!

 Шохмансури Шохмирзо

Бунёди Фирдавсӣ ва талошҳои раиси боҳиммати он

Доктор Муҳаммадҳусейни Тусиванд дар соли 1936 таваллуд шудааст ва 25 сол аст,ки дар сатҳи ҷаҳонӣ дар корҳои башардӯстонаи худ идома медиҳад.Аз ҷумла,болотарин нишони ифтихори Ҷумҳурии Федероли Олмонро гирифтааст.Дар соли 2008 номзад ба дарёфти Ҷоизаи Нобел дар бахши инсондӯстӣ буд.Тусиванд дар соли 2005 бо ҳазинаи шахсиаш Бунёди Фирдавсӣ, шохаи Тусро таъсис дод.Дар соли 2002 беҳтарин пизишки Берлин эълом шуд.Вай шаҳрванди ифтихории шаҳри Санкт- Петербург аст.

Се хонаи беҳдошт дар навоҳии зилзилазадаи Бирҷанд ва ба осебдидагони ин минтақа кумакҳо карда,дар ноҳияи зилзилазадаи Гулёи Туркия низ бо ҳамкории пулиси Берлин бемористон сохтааст.Ба кишварҳои Югославияи собиқ,Мозамбик, Лубнон, Афғонистон, Италия, Покистон,Амрико низ ёриҳои бедареғ ба мӯҳтоҷон доштааст.Вай мубтакири ҷарроҳии микроскопӣ дар Эрон аз солҳои 1975 то 1979 аст.
Доктор Тусиванд ҳарчанд худ пизишк аст,вале бо ҳиммату матонат дар ростои ҳифз ва бақои забону адаби форсӣ гомҳои ҷиддӣ мебардорад ва дар ин арса аз ҳеҷ талоше дареғ намеварзад.Талошҳои вай махсусан дар амри бузургдошти сухансарои ҷовидони Тус шоистаи таҳсин аст.Вай Фирдавсиро зиндакунандаи фарҳанг,забони форсӣ ва ҳуввияти миллии эрониён медонад ва мегӯяд:алон дар Тоҷикистон Фирдавсиро Ҳазрати Фирдавсӣ хитоб мекунанд,дар Узбакистон ҳам мардум иродати хосе ба Фирдавсӣ доранд,аммо дар кишвари мо нисбат ба ин ҳамосасарои бузург,ки эҳёкунандаи таърих,фарҳанг ва тамаддуни эронист,бемеҳрӣ мешавад ва мардум ӯро он тавре,ки бояд, намешиносанд.
Вай ахиран дар яке аз сӯҳбатҳояш гуфтааст:Фирдавсӣ яке аз мухлистарин ва муъминтарин шоирон аст,ки дар ашъораш ба хубӣ собит кард,ки миллият ҳеҷ манофоте бо мазҳаб надорад,ҳатто касоне,ки имони қавитаре доранд,нисбат ба Ватан ва арзишҳои миллии худ вафодортаранд,масъала ин аст,касоне,ки бо Фирдавсӣ мухолифанд, “Шоҳнома”-ро нахонда ва Фирдавсиро намешиносанд.
Вай бо ишора ба инки агар миллате аз таърихи худ огоҳӣ надошта бошад,маҳкум ба нестӣ ва завол аст,изҳор медорад:таърихи чандҳазорсола ва фарҳанги пурбори мо шоистаи таааммуқ ва иноят аст ва агар бихоҳем аз ин таърих баҳра бигирем,бояд ба “Шоҳнома” таваҷҷуҳ кунем,чаро,ки таърихи мо дар “Шоҳнома” аст.
Доктор Тусиванд ҳадаф аз таъсиси Бунёди Фирдавсиро эҳёи фарҳанҳи “Шоҳнома” ва забону адаби форсӣ дар байни мардум медонад ва хотирнишон мекунад:ин Бунёд,созмоне фарҳангӣ, ғайрисиёсӣ ва мардумист,ки аз ибтидои таъсис то кунун ба муваффақиятҳои зиёде расида,ки аз ҷумлаи онҳо метавон ба сабти ҳазораи Фирдавсӣ дар Созмони ЮНЕСКО,эътироз ба Музейи Лувр ва баргузории Кунгураи Берлин ишора кард.
Вай мегӯяд,ки мо ба Музейи Лувр эътироз кардем,ки агар брушурҳояшонро ба хотири ҳазфи номи Халиҷи Форс ва тағири он ба Халиҷи Арабӣ ҷамъоварӣ накунанд,аз онҳо расман шикоят ва иддаои хасорат мекунем.Онҳо ҳам узрхоҳӣ карданд.Дар Кунгураи Берлин бузургтарин шоҳномапажуҳони ҷаҳон ҳам ба ироаи суханронӣ ва баҳсу табодули назар дар бораи “Шоҳнома” пардохтанд.
Назар ба гуфтаи ин марди фидокор чандин нафар ба хотири манофеъи шахсӣ аз ӯ пул ситондаанд, вале бо ин вуҷуд мегӯяд ҳар коре дар тавонаш бошад барои рушду иртиқои забону адаби форсӣ анҷом хоҳад дод.Ҳар сол бо ибтикори ин чеҳраи фарҳангӣ барои посдошти гӯяндаи “Шоҳнома” маросими бошукӯҳ бо ҳузури бузургтарин муҳаққиқони “Шоҳнома” баргузор мешавад ва ишон ҳамвора дар ин маросиму нишастҳо аз Тоҷикистон ба унвони кишвари дӯсту бародар ва ҳамзабон ёд мекунад.Бо ташаббуси доктор Тусиванд имсол дар шуъбаи Бунёди Фирдавсӣ дар Машҳад китобхонаи тахассусӣ дар бораи Фирдавсӣ ва “Шоҳнома” таъсис шуд. Бунёди Фирдавсӣ қасд дорад ҳар сол ба яке аз пажуҳишгарони “Шоҳнома” ҷоизаи нафис тақдим намояд.
Раиси Бунёди Фирдавсӣ яке аз бузургтарин ҳадафҳои Бунёди мазкурро эҳёи зодгоҳи Фирдавсӣ медонад ва таъкид мекунад:ман худам дар рустои Фирдавсӣ -Пож таваллуд шудааам ва бузургтарин орзуям таъсиси шаҳраки “Шоҳнома” дар ин рустост ва бо инки муқими Олмон ҳастам,ҳозирам тамоми сарватамро барои амалӣ шудани ин руъё ҳазина кунам ва умедворам пеш аз маргам ин орзуро амалӣ кунам.
Вай мегӯяд:вақте амрикоиҳо аз мўшу гурба Волт Дизни дуруст мекунанд,чаро мо,ки таърихи чандҳазорсолае дорем,ин корро накунем? Мо тасмим дорем шаҳри “Шоҳнома”-ро бо анимейшенҳое аз саҳнаҳои “Шоҳнома” дар ҳолаҳое аз шиша бисозем,то тамоми мардум, бавижа кӯдакон ва навҷавонон тамоми “Шоҳнома”-ро бубинанду ҳис кунанд.Таъсиси маркази варзишӣ, меҳмонсаро, бемористони тахассусӣ бо пизишкони бисёр ботаҷриба,боғи “Шоҳнома”, толори ҳамоиш…аз ҷумлаи ҳадафҳои ин тарҳ аст ва Пож метавонад ва бояд ба маркази бузурги судури фарҳанги эронӣ табдил шавад.
Вай таъкид мекунад:таъсиси ин шаҳрак илова бар мазоёи фарҳангӣ мӯҷиби ҷазби гардишгар аз кишварҳои дигар шуда ва фоидаҳои иқтисодии бисёре низ дарбар хоҳад дошт.Вай изҳори умедворӣ мекунад,ки ҷавонон бо фарҳанги “Шоҳнома”,ки ҷомеъи ҳамаи арзоишҳои инсонист,ошно шаванд ва азамату ифтихори фарҳанг ва забони форсиро бештар бишиносанд.Вай аз ин ки дарсади ками мардум зодгоҳи Фирдавсиро медонанду дидаанд ,хеле ғамгин аст ва барои шинохти бештари ин рустои мардони бузург,ки замоне 1000 марди ҷангӣ аз он бармеомада,боз ҳам бо чангу дандон талош мекунад.
Бояд гуфт Бунёди Фирдавсӣ-шохаи Тус созмони фарҳангӣ ва мардумниҳодест , ки бе ҳеҷ вобастагӣ ба гароишоти сиёсӣ ва ё чашмдоште ба баҳраҳои бозаргонӣ ва молӣ дар заминаи густариши забон ва адаби форсӣ мекўшад ва дар ин раҳгузар талош дорад то посдорӣ аз оинҳо ва боварҳои писандидаи эронӣ, фарҳанги баромада аз гуфтор, пиндор ва кирдори некро дар баробари фарҳангҳои дигари миллатҳо ба намоиш бигузорад…
Ҷаҳон рӯ ба сӯи якдастӣ ва якпорчагист. Раванди ҷаҳонӣ шудан агарчи мумкин аст дастовардҳои судманде барои инсон дошта бошад, вале бегумон фарҳангҳои гуногун ва рангоранги бостонӣ дар гӯшаву канори кўраи хокиро дастхуши таҳаввулот ва дигарсониҳое хоҳад кард,ки шояд паёмадҳои он ҳаргиз бозгаштпазир набошад.
Аз ин рӯ,яке аз чашмандозҳои Бунёди Фирдавсӣ бозофаринӣ ва бозшинохти намодҳо ва нишонаҳои фарҳанги бумӣ аст,ки дар ин рӯйкарди вижа хиттаи Хуросон ва сарзамини Тус ва деҳкадаи Пож, ки зодгоҳи донои Тусро дар оғӯши хеш дорад,аз вижагии бештаре бархурдор аст.
Пож дар 12 километрии бохтарии Машҳад ва яке аз киёнҳои фарҳангии Осиёи Миёна ба шумор меравад.Забони форсии дарӣ афзун бар ҳазор сол дар Хуросони Бузург,сохтори гуфтории мардуми ин сомонро ташкил дода ва дар дарознои таърих ҳаргиз бо ҳуҷуми ақвоми бегона рангу рехти куҳани хешро аз даст надодааст.
Бунёди Фирдавсӣ сарафрозона корҳо ва талошҳои фарҳангии хешро бо чунин рӯйкардҳо идома медиҳад:
1.Баргузории Кунгураи солиёнаи бузургдошти сухансарои Эронзамин,ки бо номи зодгоҳи ӯ -“Пож” бапо дошта шуда ва ҳамзамон бо оғози ҳазораи дуюми хуршедии сароиши “Шоҳнома” ба унвони меросе фарҳангӣ,имсол ҳафтумини он аз 23 то 25 урдубиҳишти соли 1391 баробар бо 11 то 14 маи соли 2012 милодӣ баргузор шуд.
2.Густариши намояндагиҳои Бунёди Фирдавсӣ дар маркази устонҳои Эрон.
3.Пешниҳоди сабти поёни ҳазораи нахусти хуршедии “Шоҳнома” ба унвони мероси фарҳангии Эрон дар дафтарҳои расмии ЮНЕСКО ва пайгирии ин муҳим ҳамроҳ бо сабти ҷашни Наврӯз ба унвони оини неки эрониён.
4.Эҷоди фазои ҳамгароии ҷаҳонӣ ва талош барои пешгирӣ аз тағири номи Халиҷи ҳамеша Форс ва рафъи шубҳаҳои таърихӣ дар хусуси ҷазираҳои сегона ва низ густариши фарҳанги забони форсӣ дар ин хитта бо ҳадафи ошноии ҳарчи бештари мардуми он сомон ба пешинаҳои мусаллами таърихӣ-эронии ҷуғрофиёии ҷануби Эрон.
5.Баргузории кунгураҳои пуршумори мероси фарҳангии эрониён бо унвони поёни ҳазораи нахусти хуршедии сароиши “Шоҳнома” дар кишварҳои Фаронса, Олмон,Австрия ва Герсоговина.
6.Вироиш,пуштибонӣ ва чопи китобҳои фарҳангӣ ба шарҳи зерин:
– “Мутуни шарқӣ ва шеваҳои ғарбӣ”,ба қалами Маҳмуди Умедсолор,
– “Розҳои “Шоҳнома”,маҷмўаи мақолаҳое,ки аз сӯи Бунёди Фирдавсӣ мунташир шуда.
– “Гуфтори шоҳномапажўҳони барҷастаи Эронзамин” дар ростои ҳамоиши ҳафтаи китоби Теҳрон.
– Барпоии намоишгоҳи офаринаҳои хушнависӣ аз сафаҳоти “Шоҳнома” тавассути Устоди гаронмоя Шамсуддини Муродӣ дар маҷмўаи фарҳангии Арасборони Теҳрон.
– Бархониши оҳангини достонӣ аз “Шоҳнома”(“Заҳҳок ва Фаридун”) тавассути устоди мусиқии Эрон Шаҳроми Нозирӣ дар толори ҳамоишҳои Милоди намоишгоҳи байналмилалии Теҳрон.
– Иҷрои намоишномаи “Рустам ва Исфандиёр” ба коргардонии ҳунарманди пуровоза хонуми Парии Собирӣ дар толори Рӯдакӣ

Шоҳмансури Шоҳмирзо,
шаҳри Теҳрон

НАМО ВА НУМӯИ САБКИ ЗУЛОЛ

Аз он рӯзе, ки шеъри Зулол ба олами адабиёти муосири форсӣ ворид шуд чанд мудат гузашт. Сабки шеъри Зулол дар арсаи адабиёт ҳаводорони  худро пайдо кард ва пайравонашро низ. Имрӯз бармало аст, ки шоирони порсигӯ аз мамолики Эрону Афғонистон, Тоҷикистон, Озорбойҷон, Арабистон ва соири давлатҳо дар ин сабк эҷод мекунанд.

Ҳамчунин бояд ёдрас шуд, ки моҷарои Зулол ҳам дар ин фурсат ба пеш омад ва чунин даъво низ ба миён гузошта шуд, ки сабки шеъри Зулол дархури адабиёти муоиср  шуда наметавонад ва агар қобили қабул ҳаст чизе беш аз қолаби тоза нест.

Воқеан, сабки зулол бо баробари дар ҷаҳони адабиёт зуҳур карданаш аз ҷониби бештари муҳаққиқони  Эрон мавриди интиқоди  шадид қарор гирифт. Ва яке аз мухолифон  бар ин сабк  шоир ва мунаққиди эронӣ Сайидсулаймонпури Урумӣ буд, ки зимни як нақди шадид сабки навзуҳуркардаи зулолро дар “Сомонаи шоирони порсизабон” қобили қабул надонист ва андешаҳо ва қавоиди бар ин сабк ихтисосёфтаро лағв кард. Ин шоири эронӣ иддао дорад, ки ҳудудан бисту чанд сол пеш ин ибтикор тавассути  шоире ба номи Муҳаммади Фардин (1315–1389 ҳиҷрӣ) дар бархе анҷуманҳои адабӣ матраҳ шуда аст, ки гуё баъдан тавзеҳоти фаннияшро дар китобе бо номи “Оҳанги ишқи пуё” мунташир сохтааст. Муҳаққиқ Урумӣ ин қолабро як сабки ҷадид нахонда иддао дорад, ки қолаберо, ки Абулфазли Додо “Зулол” номидааст, аз тарафи Муҳаммади Фардин бо номи “Оҳанг” қаблан суруда шуда буд.

  Саидсулаймонпур таъкид бар он дорад, ки «ҳар қоалби қадимӣ ё ҷадид, ки мӯҳтавои заиф ва такрориро дар забони заиф ироа диҳад роҳ ба ҷое намебарад». Комилан дурст аст. Новобастa аз он ки дар кадом қолаб шеър эҷод мешавад, ғазал, қасида, рубоӣ, шеъри сапед ва нимоӣ, ҳамзамон зулол  агар мӯҳтавои ғанӣ ва забони нобу олӣ  надошта бошад,  ҳеҷ гоҳ раҳ ба дили хонанда намеёбад ва дархури ниёзҳояш низ наметавонад бошад. Он баҳсе, ки дар ибтидо перомуни ҳамчун сабки тозаи адабиёт пазируфта шудан ва ё нашудани шеъри зулол ба миён омад муҳаққиқинро ба ду гурӯҳ мушаххас кард, ин ҳам  мувофиқон ва мухолифони сабки ҷадид буданд. Мухолифони чун сабки тозаи адабиёти пазируфта шудани шеъри Зулол баронанд, ки Зулол дар хушбинонатарин ҳолат идао як қолб аст на  эҷоди як сабк.

Ва аммо мувофиқон умеду бовар бар ояндаи неки Зулол доранд дар пазиро ва омӯзиши ин сабки тозаанд. Минҷумла бунёдгузори сабки ҷаҳонии “Зулол” Абулфазли Додо бар ин нақди усулии ҷаноби Сасидсулаймонпур посух навишта ва дурустию саҳеҳии ин сабкро бо истидлолҳои илмӣ ба исбот расонд Додо мӯътақид аст, ки  “Агар дар ҷаҳон сабки адабие ироа шавад, ки бештар аз се нафар (донишмандон) амалан аз он сабк ҳимоят кунанд, пас он сабки муваффақ аст”

Додо қайд мекунад, ки  аз таваллуди чунин як сабки ҷадид ифтихор бояд кард ва  набояд ба он мухолифат кард.

Имрӯз теъдоди зулолсароён ва шумори он шоироне, ки бар ин сабк шеьр менависанд ҳар лаҳза дар ҳоли афзоиш аст  ва ба тадриҷ зулолсароёни афғонию эронию тоҷик дар ҳоли зуҳур карданаст. Имрӯз дар ҷаҳон беш аз 200 нафар бо ин сабк шеър месароянд.  Абулфазли Додо Билвердӣ, Марзия Хадир, Яздон Салоҳӣ, Маҳди Гурони Уримӣ, Тоҳира (Митро) Араб, Мухаммадрасули Бовандпур, Алиризо Азимӣ, Масъуди Ҷаъфарзода, Гита Тоҷпахш, Муҳаммади Ҷаҳонгирӣ, Сайид Сайиди Миртолибӣ, Беҳзоди Чаҳортангӣ, Марзия Авҷӣ,  Маҳди Юсуфинажод (Луливаш), Ҳамид Ҳамидзода (Эрон), Сайид Мустафои Сойис , Фахими Орин, Карим Ҳайдарзода (Солик ), Сайидзоҳири Муссавӣ (Афғонистон),  Аъзами Хуҷаста, Забеуллоҳи Сафо,  Зафар Суфии Фарғонӣ, Абдулвоҳиди Зевар, Фирдавси Аъзам, Андар Хуросонӣ, Икроми Пулодӣ  Фарзонаи Зарафшони шоироне ҳастанд, ки  сабки ҷадидро хуш пазируфтанд ва бо камоли ҳунарварӣ зулолҳои ноб эҷод мекунанд.

Пас, ин ду сол ба Зулол чӣ дод ва ба мувофиқону муқобилонаш барои будан ва ё набуданаш чун сабки шеърӣ чӣ далоиле ба бор овард?

Мехоҳем инҷо танҳо ба як иддао такя бикунем ва ба ин пурсиш посух биҷӯем, ки оё сабки Зулол метавонад мӯҳтаво ва забони ноб дошта бошад, яъне хешро аз чунин хулосаҳо, ки «ҳар қоалби қадимӣ  ё ҷадид, ки мӯҳтавои заиф ва такрориро дар забони заиф ироа диҳад роҳ ба ҷои намебарад»-дифоъ кунад.

Бо ҷустуҷӯ дар ин маврид таваҷҷӯҳ намудем ба ашъори чанд  зулолгуёни  Эрону Афғонистон ва Тоҷикистон.

Аксари аҳли таҳқиқ бар ин назаранд, ки шеъри нав аз шеъри суннатӣ, ки имрӯз дар адабиёти муосир чун сабкҳои маъмулии шеърӣ шинохта шудааст бо мухтассоти забонӣ, фикрӣ ва адабии хеш тафовут дорад. Сабки зулол чӣ?

Мувофиқон ва зулолсароён хасоиси куллии  сабки ҷадид «Зулол»-ро бад-ин гуна мешиносанд ва чунин таъриф кардаанд: «Шеърест,  бо тӯли вазни зина ба зина, ки ба таври мусовӣ аз кам шурӯъ шуда ва дар кам низ ба итмом мерасад. Ин навъи шеър дорои 5 ило 11 сатр мебошад. Аз лиҳози вазн ба тӯлонитарин сатр, ки сатри миёна ё қалби шеър мебошад, «сатри модар» ва сатрҳои атрофи онро «сатрҳои қарина» мегӯянд. Зулол дорои ду навъ (арӯз ва озод) аст, ки ҳар кадом барои худ усул ва таърифҳои хоса доранд. Ба таври кулли «Зулол»-ро  ба чаҳор навъ тақсим кардаанд, ки а) Зулоли арӯзи қофиядор, б) Зулоли арӯзи бидуни қофия, в) Зулоли озод, г) Зулоли пайваста аз шумори онҳост.

Зулолшиносон таъкид бар он доранд, ки дар ҳар чаҳор навъи фавқ қонуни куллии Зулол муроот мешавад, лекин  байни ҳам  тафовут  доранд ва ин фарқиятҳоро бадин гуна шарҳ додаанд.

-дар зулоли арӯзи қофиядор вазн бо оҳанги мусиқиёии равони арузӣ пеш меравад ва аз қофия ба тавре ҳисоб шуда истифода мешавад. Бадин тартиб, ки ду сатри аввал ва ду сатри охир дорои қофия ва бақияи сатрҳо як дар миён дорои қофия мебошанд.

-дар зулоли арӯзи бидуни қофия вазн бо оҳанги мусиқиёии равони арӯзи пеш меравад, аммо шоир муқайад ба қофия нест, метавонад аслан истифода накунад ва ё дар ду се сатр ба унвони орояи адабӣ ҷиҳати зебоӣ ба кор бубарад.

-дар зулоли озод аз оҳанги равони арӯзи барои сатрҳо истифода намешавад ва мусалламан радиф ва қофияе ҳам даркор нест.

 -дар зулоли пайваста ду ё чанд зулол пушти сари ҳам дар як мазмун навишта мешаванд. Ба иборате, агар дар як мавзуе ду ё чанд зулол дар як навъ таърифшударо зери ҳам карор диҳем, ба он зулоли пайваста мегуянд. Дар ин ҳам тамоми сатрҳои қарина ва сатрҳои модар бо ҷуфтҳои ҳамтирозашон дар як вазн ва оҳанг ва ё дар як андозаи ҳиҷоӣ буда, ин худ се навъ мебошад:

а) зулоли пайвастаи арӯзи қофиядор

б) зулоли пайвастаи арузи бидуни қофия

в) зулоли пайвастаи озод

Ин  муҳимтарин вижагиҳоест, ки бояд шоири зулолгӯ   дар эҷоди Зулол риоя  бикунад.

Шоирони зулолгӯ талош доранд, ки ин сабки тоза дар адабиёти муосир асолати воқеии шеърро ба ҷо оварда тавонад. Ва пайравони ин сабки шеърӣ новобаста аз баҳсҳои аҳли назар  дар ин сабки нав эҷод мекунанд ва аксаран зебо ҳам эҷод кардаанд. Чунончи шоири тоҷик Беҳрӯзи Забеуллоҳ мегӯяд:

Зулолро дуруд

Хурӯши чашмаи гулобро дуруд

Фурӯғи шеьри ошиқони офтобро дуруд

Камоли маьниву фасоҳату балоғати сухан турост

Ба шеьри шоири замона-инқилобро дуруд

Зулоли сода, бениқобро дуруд

Зулоли нобро дуруд

Ҷанбаҳои ҳунариву вижагиҳои сабкии шеъри Зулол ва бурду бохтҳояш дар  давоми ду соли ҳастӣ дар арсаи адбиёти порсӣ таваҷҷӯҳи моро бештар ба худ кашид.

Омӯзиши мо низ дар қадами муқаддамотӣ буд барои шинохти воқеии ин сабк ва ҷустуҷӯи зебоиҳову  маҳорати ҳунарии шоирон.

Додо  Белевердӣ қайд мекунад, ки  шеъре, ки Зулол бошад, аз дур мушаххас аст ва маълум мешавад, ки на аз сабкҳои клоссик аст ва на нав. Ин аз он аст, ки шеьри Зулол дорои навиштори хос, баёну забони хос ва дорои ритми мусиқиёии хос ва мунҳасир ба фард мебошад.  Ба иддаои ин шоири эронӣ «он чӣ зулолро аз дигар шеърҳои муосир ҷудо мекунад доштани қолаби беназир ва қонунманд будани он аст ва  ҳатто баррасии қолабаш аз сохтори берунӣ ва назм низ аз дигар шеърҳо фарқ мекунад.  Бинобар ин шеъри Зулол наметавонад зермаҷмӯъаи сабкҳои дигар қарор гирад. Ва сабке ҳаст комил ва таърифшуда»  (чашмаи зулол)

Пас шоирони зулолнавис аз ин сабке,  ки  забони хос ва навиштори вижаро тақозо дорад чигуна ҳунарварӣ намудаанд. Дар ин пажӯҳиши шогирдонаи хеш бештар дунболи ҳамин пурсиш будем, ки  « Зулол дар арсаи адабиёти имрӯз чӣ дастовардеро ба пай овард ва чӣ кам дошт? »

Имрӯзҳо зулолҳои Абулфазли Додо Билвердӣ аз намунаи беҳтарин ин сабки тоза шинохта шудааст. Шоири тозагӯ дар зулоли  «Fарибтар биҷӯш» чунин таасовири маъниро  бо андешаҳои шоирона ба қалам мекашад ва мегӯяд:

Ситора шав

Ба шеърам истиора шав

Каме зи пардаи киноя дур бош

Ба ёдам, эй дили шикаста чун ҳазорпора шав

Гузори губтаҳои хурд ба зери абрувонат обшорҳо

Лаболаб ошиқона бош, аз ин хаёли вожгун ба авҷҳо савора шав

Fарибтар биҷӯш, то музоб санги ҷӯшро равона кун

Fарибтар бисӯз, то шаби башар шарора шав

Ва боз кун даҳони сарди боғро

Барои лола чора шав

Баҳора шав

 Дар  ин зулол нахустин падидае, ки хонандаро мутаваҷҷеҳ  мекунад мусиқияти калом аст, ки дар натиҷаи риояти қавонини сабкӣ  ироа шудааст. Ҳамин мусиқият хонандаро ба сӯи маънии  шеър мекашад ва ба василаи шакли зоҳирӣ хонанда ба шакли зеҳнии навиштор таваҷҷӯҳ мекунад. Ошноии хуб бо қавонини сабкӣ ва мусиқияти калом, ки шоир бо он хуб мусаллаҳ аст, аз интихоби вожаҳо дар зулоли фавқ бармалоъ аст. Метавон гуфт, ҳуруфи «Ш» занҷираи пайвасткунандаи савтияти ин Зулол аст.

Мусаллам аст, ки бадеияти шеър, ҷанбаъҳои ҳунарии он – сабки бадеӣ, қонуниятҳои жанрӣ, ритму  оҳанг, образнокии сухани бадеӣ аст. Таҳқиқу баррасии ҷанбаъҳои ҳунарии шеъри Зулол ковишҳои амиқу дақиқро тақозо дорад, зеро он ба асоси рушду такомули  Зулол ба нерӯманд шудани ҷанбаъҳои ҳунарии шеър тавъам мебошанд. Зимнан бояд гуфт, ки офариниши шеър танҳо мазмуни олӣ кифоят намекунад ва гарчанде асоси шеър маънӣ аст, баёни зебову муассири мӯҳтаво зарурати шеърист. Ин зарурати шеърӣ пеш аз ҳама тасвири хаёл ва забони шеър аст. Албатта, таваҷҷӯҳ ба бадеияти шеър дар адабиётшиносии  муосир бесобиқа набуд ва ин ҳунар аз адабиёти чандҳазорсолаи мо об мехӯрад.

Ва сабки тозаэҷоди  зулол  низ аз ин ҷанбаъ шодоб аст, дар ин зулол  Дода  Белевердӣ, ин корбурди ҳунариро густариш дода, маънии бикрро дар тасвири ноб ғуҷоиш медиҳад ва мегӯяд: «Гузори губтаҳои хурд ба зери абрувонат обшорҳо; Лаболаб ошиқона бош, аз ин хаёли вожгун ба авҷҳо савора шав». Ба ин василаи тасвир хонанда аз гузори губтаҳо и тасвири шоир лаболаб ошиқона мешавад, ки ҳадафои воқеии шоирам аз тараннуми ин зулол дар  баҳорона намудани аторофиён аст. Таркибҳои воқеан шоиронаи «Гузори губтаҳои хурд», «ба зери абрувонат обшорҳо»,  «даҳони сарди боғ», «Барои лола чора шав» дар таъмини бадеияти суруда саҳми бориз доранд.

Риояти мушаххасоти сабкӣ барои баёни мӯҳтаво ва ба корбурди ҳунармандона аз васоили тасвирсоз- санъантҳои бадеӣ халале эҷод накарсдааст. Яъне, мӯҳтаво  дар қафаси қолаб зиндонӣ нест, бал созиши зебои шакли зеҳнӣ ва зоҳирии суруда эҳсос мешавад.

Дар зулолие дигаре, ба унвони  «Хакро бичин» (зулоли арузи пайвастаи қофиядор) Додо хеле шоирона мегӯяд:

Эй боғбон

Бархез аз хоби гарон

Об аз гулуи наҳр мерезад ба чоҳ

Раҳме барои ғунчаҳои ошиқи ширинзабон

Инак ту бели ишкро бар даст гир

Бозуи дил кун имтиҳон

Бархез, хон!

 Дар ин зулол бар иловаи он ки шоир мушахассоти сабкиву адабиро риоят намудааст ба баррасии мавзуи иҷтимоъ мепардозад ва хулосаҳои хешро  шоирона бозгӯ мешавад. «Бозуи дил кун имтиҳон; Бархез, хон!» «бели ишқ», «бозуи дил» тасвриҳои тозаву нобанд ва таъмингари поэтикаи мудерн.

Зимнан  нақди  зулолои  зулолсароёни се кишвари ҳамзабон моро барон андеша наздик бурд, ки иддаои баъзе аз мунаққидон «ки дар чунин нигоштаҳо умумигӯӣ, сухани содда зиёд буда, онҳо замони муайян надоранд ва шоироне, ки дар ин  қолаб эҷод мекунанд, суханваранд то ҷое, ки шоир» чандон ба ҳақиқат рост намеояд. Албатта, ҳастанд зулолҳое, ки чандон дархури ниёзҳои хонанда ва адабиёт шуда наметавонад ва шоир дар эҷоди зулол побанди қафаси қавонини сабкӣ мегардад, аммо ин далел наметавонад бар ҳузури сабки зулол хати батлон кашад, зеро чигунагии офариниш дар сабкҳои  гуногуни шеърӣ ба маҳорати ҳунарии шоирон алоқаманд аст, на ба риояти қонуни матраҳшуда. Ва ҳамчунон мо наметавонем ба иллати хуб суруданашудани чанд зулолои омӯзишӣ зулолҳои воқеан шоирона ва дархури адабиётро аз маъди назар дур созем.

Шоири тоҷик Аъзами Хуҷаста аз аввалин нафароне аст, пас аз Додо Белевердӣ  ба истиқбои сабки Зулол оғӯш боз кард. Ин шоири тоҷик зиёд талош дорад, ки  дар қолби Зулол андешаҳояшро ба тасвир ҳамонгуна ҳунармандона ва шоирона ба қалам диҳад,  то Зулол низ  рисолати шеърро ба ҷо оварда тавонад. ӯ мегӯяд:

Шоири шеъри зулолам

Ҳарфҳою вожаҳоям шарҳи ҳолам

Мисраҳоям обшорон, ҳар ҳичо чун мавҷи об

Байтҳои зина -зина ҳам вучудам ҳам заволу ҳам камолам

Нек бингар, шеъри ман чун акси дил ё қатра аст

Яъне ман дур аз фазои қилу қолам

Посухи садҳо саволам

Аъзами Хуҷаста, кӯшиш дорад паи иҷрои  рисолати воқеии сабки ҷадид  бошад. ӯ  дар шумори шоироне аст, ки тавониста дар шеъри Зулолаш  ҳис ва андешаи шоиронаро созиши зебову хуб диҳад.

 Воқеан, агар мутаваҷҷеҳ шавем шеъре навиштан дар қолаби зулол ва ба хусус навъи арӯзӣ  кори чандон осон нест ва диду назар ва истеъдоди ҷудогонаро тақозо мекунад, ки

Гиряҳо ханда шуданд

Ашкҳо ахтари рахшанда шуданд

Чини пешони уту шуд зи насими нигаҳат

Ҳарчӣ ожанг ба рухсори ҷабин буд, ҳама ранда шуданд

Оре, оре, зи қадамҳои Ту дар олами ишқ

Орзуҳои дилам зинда шуданд

Маҳи тобанда шуданд

Дар зулоли мазкур андешаи маъмул бо диди мудернӣ омезиш ёфта, шоир тасвирҳои нобро эҷод мекунад.  Воқеан, дар адабиёти классикиву муосир тасвири «гиряҳо ханда шуданд» зиёд  ба чашм мехӯрад, аммо Аъзами Хуҷаста дар коргоҳи хаёли хеш ин тасвирро ҷилои мудернӣ бахшида,  идоматан мегӯяд: «Чини пешони уту шуд зи насими нигаҳат//ҳарчӣ ожанг ба рухсори ҷабин буд, ҳама ранда шуданд» ва ингуна тахайюл ва офариниши тасвир башорат аз диди нави шоир аст. Ду мисраи мазкурро мисраи калидии тасвир дар зулоли мазкур шинохтан лозим аст. Меҳвари тасвири зулол -андешаи тоза дар мисраъҳои «Чини пешони уту шуд зи насими нигаҳат//ҳарчӣ ожанг ба рухсори ҷабин буд, ҳама ранда шуданд» гунҷоиш ёфтааст.

 Шеърияти шеър яъне, созиши  ҳис ва андеша   пеш аз ҳама бурди ин Зулол аст.  Қайд гардид, ки  чигунагии ҷанбаъҳои ҳунарии шеър пеш аз ҳама ба иқтидори ҳунарии ҳар шоир сахт марбут аст. Ва зулоли зер  бо номи  «Қанд мехоҳам» аз ҳамин  дид ва ҷаҳони ҳунарии шоир бозгӯ аст.

Лабат ку? Қанд мехоҳам

Гаминам, нозанин, лабханд мехоҳам

Забонатро макун чун барги истеҳзо арусаквор

Ки ман баҳри тамос бо қалби ту симкартаи ҳушманд мехоҳам

Мазан қайчӣ ба гесӯят, ки гар ҷабри ту боло шуд

Барои куштани худ банд мехоҳам

Ва бо пайванд мехоҳам

Ин Зулол бо он ки ҳамаи хасисаҳои сабкиро риоят мекунад бархурди вижае аз ҳунари нигорандагии шоир ва диди мудерни ӯ гирифтааст. Савтият ва поэтикаи сурудаи мазкур низ зеҳни хонандаро навозиш мекунад. Шакли зоҳирӣ ва зеҳнии мӯҳаво ба ҳам павасти зебо ёфтааст. Сатри модар низ аз тасвири модерн сероб аст. «Ки ман баҳри тамос бо қалби ту симкартаи ҳушманд мехоҳам». «Симкарти хушманд» маъмултатарин симкорте аст, ки дар Эрон мавриди истифода қарор дорад. Ва пайдост, ки симкортро ҷомеа барои тамос истифода мекунад ва ҳамин фановарии замонро шоири муосир ба тасвири Зулоли хеш мекашад ва мегӯяд «баҳри тамос бо қалби ту» «симкартаи ҳушманд мехоҳам». Ин тасвир мӯҳтаворо муассир ба ҷилва додаст.

Ҳамнгуна тасвири ҷолибу дар зеҳн монданӣ дар зулоли «Артиши қалб»-и шоири иронӣ  Муҳаммадрасули Бовандпур   хонандаро бо ҷозибаҳии тасвириаш мафтун мекунад:

То ки шудам масти ту

Ҷоми муҳаббат  задам аз дасти ту

Шамс хиҷил гашти парешон ва нигоҳат намуд

Моҳиву бас муфтахирам гар бишавам чокари дарбасти ту

Дидамату артиши қалбам аҷабо  гашта ба тасхири ду  пилки кабуд

Чабҳаи ишқ омадаам то ки кунам буду набудам ба фадои ҳамаи хасти ту

Дилкашиву маҳвашиву боғчаи найшакар андар даҳанат бар суҷуд

Кушта шудам бо хами абрӯи гаҳе фавқу гаҳе пушти ту

Лаъли яман талъаташ аз гавҳари рӯят рабуд

Таркиши ҷоду равад аз шасти ту

Боиси пайвасти ту

 Тасовири дилпазири мисраъҳои ин Зулол бемуҳобот метавонанд аз тавонмандии сабки ҷадид дифоъ кунанд. Агар ба ин Зулол мутаваҷҷеҳ шавем ба бовар метавонем, ки ба ояндаи неки ин сабк ҳадс занем.  Фақат ҳамин мисраъ «Дилкашиву маҳвашиву боғчаи найшакар андар даҳанат бар суҷуд»  метавонад бозгӯи паҳно ва имконоти ҳунарварӣ дар ин қавонини тозаи  шеърӣ бошад.

Яке аз зулолҳои ҷаноби Маҳдии Юсуфинажод (Луливаш) ба номи “Шоирам кардӣ” низ намунаи широнатарин зулол аст:

Фазойи зеҳн ,ошӯб аст

Нигоҳи мунтазир ба ҷода маслуб аст

Тарак нишастааст бар сутуни сабри ман бону

Чи фикр кардаӣ, ки сабри аюб аст?

Бирас, ки буданат хуб аст

Fазал ғазал дуо кардам

Зулоли шеьр назри лаҳзаҳо кардам

Сапед то сапеда рух ба рух дахил шуд бар моҳ

Бубин кабӯтаронаваш чихо кардам

Ба шеьр иктидо кардам

Ин зулол дар сохтор ҳеҷгуна мушкиле надорад, дар ритми якнавохт ва дилнишин эҷод шуда, мӯҳтавояш низ шоистаи тақдир аст. Агар танҳо бар сутури модар  назар дӯзем аз дид ва ҳунару истеъдоди шоир огоҳ хоҳем шуд: «Тарак нишастааст бар сутуни сабри ман бону», «Сапид то сапеда рух ба рух даҳил шуд бар мо». Гуфта мешавад, ки   мафҳум дар сутури модарии зулол бар авҷи худ мерасад. Сутури модарии зулоли мазкур  бо  тасовири адабӣ тасвиркории зебо ёфтааст . Таркиби “гоми чашм” як истиораи зулол аст, ки ва мудерну шоирона аст, «нигоҳи мунтазир», «ғазал-ғазал дуо кардам», «кабутаронаваш», «иктидо бар шеър», «ба қафас нишастани ҳавас», «даруни осмони шеър» аз тарокибе ҳастанд,к и зулоли шоиро ба аслати шеъри паванд мезанад.

Ҳамнгуна тасвори олиро, ки дар рушди шеъри муосири адабиёти форсӣ таъсиргузор буда метавонад, ба нишони далел, зиёд пушти ҳам чид, аммо бо  овардани чанд мисраъҳо иктифо мекунем:«Ало деҳқон биё бар дашту саҳро то зи дасти хок зар гирем; Зимисотон рафту гармо чашми сармасти дарахтонро дубора мекушояд, оҳ» (Фаҳими Орин, шоири афғон), «Фурсате деҳ то ки бо як бӯса аз нав, нав шавам», «Бо шукӯҳи як ҳамоғӯши сазоворам намо» (Яздон Солеҳӣ, шоири эронӣ), «Амон аз ин дили сангат, ки бемеҳр асту беоташ», «Чу испандам, ки дар оташ фитодастам» (Беҳзоди Чаҳортангӣ), «Рухро аён кай мекунӣ, бепарда гӯ пусида ҷон; Кай? Юсуфо гаште зани дар мисри ҷон» (Муҳаммади Ҷаҳонгирӣ, шоири эронӣ), «Манам то шаб ба ҷашне дар рухат мастона хуш будам ва гирён дида хандидам»(Муҳаммадрасули Бовандпур, шоири эронӣ), «Ту мечархию танҳойӣ зи боғи доманат гулҳо ба фарши хона мепошад», «Каломи ошиқонаро, нигоҳи шоиронаро, садои чун таронаро; Таҷассуму таровате зи боғи истихора омадӣ, салом», «Ва аз танини ӯ пиёлаи вуҷуди ман пур аз шароб», «Солуни ёҳдои ман; Аз коби акси ишқи сабзи ту пур аст» (Аъзами Хуҷаста, шоири тоҷик). Ин силсила мисраъҳои ноб бо касрати ҳузурашон сабки Зулолро ҷону равон бахшидаанд.

Воқеан, истиораву тасвири бикрро ба осонӣ ва бо камоли ҳунарварӣ  метавон дар сабки Зулол ғунҷонид, аллакай ҳамин далоили  Зулол аз ояндаи ин сабки ҷадид башорат медиҳад.

Омӯзиши ин сабк моро ба натоиҷе наздик бурд, ки дарунмояи Зулол аз мазомини зерин шакл  додааст:

а) Ирфон ва ишқи Худо

 б) ишқ, муҳаббат ва сарчашмаи зебоиҳо

 в) иҷтимоъ ва ҳаводиси рӯзгор

 г) тасовири зебоиҳои табиат

 д) бархурди инсон бо ҷаҳон

Нуктаи муҳиме, ки ҳангоми таҳқиқи чунин ашъор равшан гашт, он аст, ки шуаро дар баёни мазмуну мӯҳтавои асосан ба ду тарзи баён такя намудаанд.

Аввалан, барои инъикоси мавзӯъ  аз баёни ошкоро ва урёни андеша истифода мешавад.

Дувум, мавридҳое низ зиёданд, ки шуаро барои инъикоси мавзӯъ аз баёни самбулӣ  мадад ҷустаанд. Ҳар ду тарзи баёни мавзӯъ ва мӯҳтаво дорои хасоиси хеш мебошанд.

Зулол дар бозтоби ҳаводис ва барои ифодаи мушаххаси дардҳои ҷомеа, бештар  аз баёни самбулӣ суд ҷустааст ва мӯҳтаво бо диди шоиронаи ҷадид ва бадеияти олӣ пешкаши хонанда гаштааст.

 Аммо зимнан бояд гуфт, ки   ҳимояткунандагони пойдории  зулолро зарур аст дар чунин мавқеият ба унвони таъсиргузорон ва бунёдгузорони сабки Зулол  талоше бештаре дошта бошанд бо  эҷоди ҳунармандонаи чунин ашъор арсаи адбиёти имрӯзи моро  бо зулолҳои пурмаъно, ки сохторашон аз тасовири нобу дилнишин шодоб аст гуҳарбор кунанд. Яъне, метавон натиҷагирӣ кард бовуҷуди он  ки сабки тозаэҷод дар ин ду соли ҳастӣ бо мухолифатҳои зиёд рӯ ба рӯ шуд, имрӯз аз тарафи хонандагон чун як падидаи тозаи адабӣ пазируфта шудааст.

Дар назарсанҷие, ки ахиран дар яке аз шабакаҳои интернетӣ сурат гирифт бо ин суол, ки “Оё Шумо аз сабки ҷадиди “Зулол” истиқбол мекунед?”  теьдоди аьзаме аз хонандагон ва ҳаводорони адабу фарҳанг аз ин сабк ба унвони қолабе зинда ва ҷадид ёд карда ва онро эътироф кардаанд.

Дар ин назарсанҷӣ анқариб 100 нафар ширкат намуд.

Қисме аз ин назардиҳандагон ошноӣ ва шинохташон аз зулолро тавассути хондани зулолҳои равони шоири тоҷик Аъзам Хуҷаста медонанд.

Ҳамчунин лозим ба зикр аст, ки имрӯз дар шабакаҳои мухталифи интернетӣ саҳфаҳои вижаи Зулол амал мекунанд, ки дар он перомуни ин сабк, қавоиду қонуни он ҳарф мезананд. Саҳфаи “Шеьри зулол”,  ки дар саҳфаи Facӯӣook  мавҷуд аст, теьдоди зиёде аз зулолсароён ва ҳаводоронашро гирди ҳам оварда ва зулолҳо ва дидгоҳҳои эшонро дарҷ мекунад.

Ин ҳама маҳбубият далел бар ривоҷу равнақ ва густариш ёбии ҷуғрофиёи ин сабки ҷадид аст.

Пас дар ҳоли ҳозир сабку зулол  бо гомҳои устувор дар арсаи адабиёт барои фардои хеш пайроҳа боз мекунад ва роҳаш сапед бод.

 Пайнавишт:

1 Аъзами Хуҷаста. «Чашмаи Зулол», Теҳрон: «».-111 саҳ.

2 Акбарзод Юсуф. Таҳқиқи шеър аз дидгоҳи нав. Мақолаҳо.-Душанбе:Адиб, 2004.-198 с.

3 Муваҳҳид З. Шеър ва шинохт.-Теҳрон: Марворид, 1377.-292 с.

4 Шамисо С. Сабкшиносии шеър.- Теҳрон, 1380.

5 http://shahresher.com/

6 http://shereyar.org/

7 http://www.sherenab2.com/

8 http://www.facebook.com/groups/187125334668437/#!/groups/zolal/

9 http://my.mail.ru/community/zolal/

 Сурайё ҲАКИМОВА,

 Фирдавси АЪЗАМ.

Эътои нишони Фирдавсӣ ба шоири тоҷик барои пешгомӣ дар шеъри зулол

Муассисаи фарҳангии ЭКО нишони тиллоии Фирдавсиро ба Аъзам Хуҷаста,шоир ва таҳлилгари масоили сиёсӣ тақдим намуд.Ин нишон ҳамроҳ бо акси Ҳаким Абулқосими Фирдавсӣ барои шахсиятҳо ва чеҳраҳои фарҳангии минтақа,ки дар тарвиҷи фарҳангу адаб ва халлоқиятҳои тоза саҳме доштаанд,эҳдо мешавад.

   Гуфтанист Аъзам Хуҷаста,то кунун 3 маҷмуаи шеърӣ бо номҳои “Чашмаи шоир”,”Соярӯшан” ва “Чашмаи зулол”-ро дар Тоҷикистон ва Эрон мунташир намуда имрӯз яке аз шоирони матраҳ дар ҳалқаҳои форсигӯи минтақа маҳсуб мешавад.

Қарор аст Муассисаи фарҳангии ЭКО маҷмуаи баъдии ин шоири навоварро ҳимояти молӣ намояд.

“Чашмаи зулол” дар китобхонаи ЭКО

Муассисаи фарҳангии ЭКО барои китобхонаи ин ниҳоди байналмилалӣ 100 адад аз китоби “Чашмаи зулол”,навиштаи Аъзам Хуҷаста,шоири тоҷикро,ки чанде пеш бо ду хати форсӣ ва сириллики тоҷикӣ дар Машҳад чоп шуд,харидорӣ намуд.Оқои Аюбӣ,Раиси Муассисаи фаaрҳангии ЭКО дар тавҷеҳи ин иқдом гуфт :вазифа ва рисолати Муассиса ҳимоят ва кумак ба истеъдодҳои ҷавону халлоқ аст ва бо таваҷҷуҳ ба инки Аъзам Хуҷаста сабки наверо дар адабиёти форсӣ бунён ниҳод ва мавҷи тозаеро дар миёни аҳолии адаб ба вуҷуд овард,лозим донистем аз ин китоб харидорӣ намуда ва миқдоре аз онро дар Китобкадаи Муассиса ва миқдореро низ ба дӯстони адабпарвар эҳдо намоем.

Гуфтанист “Чашмаи зулол”,сеюмин маҷмуаи ашъори Аъзам Хуҷаста,шоир ва таҳлилгари тоҷик аст ва дар ин китоб ашъори дар сабки зулол сурудаи ӯ омадаанд. «Зулол» шеърест, ки бо тули вазни зина ба зина, ки ба таври мусовӣ аз кам шуруъ шуда ва дар кам низ ба итмом мерасад. Ин навъи шеър дорои 5 то 11 сатр мебошад. Аз лиҳози вазн ба тулонитарин сатр, ки сатри миёна ё қалби шеър мебошад, «сатри модар» ва сатрҳои атрофи онро «сатрҳои қарина» мегуянд. Зулол дорои ду навъ (аруз ва озод) мебошад, ки ҳар кадом барои худ усул ва таърифҳои хоссае доранд.

Вазни мусиқиёии зулол бо маълум шудани теъдоди зарб-оҳанги сатри аввал ва ё кашфи ритми сатри модар ба даст меояд.

Ҷойгоҳи рубоиёти Мавлоно

Имрӯзҳо  таҳқиқи мавзӯъҳои гуногуни тасаввуф дар адабиётшиносии муосири  тоҷику форс  тавассути  кӯшишу талоши пайгиронаи  як гурӯҳ муҳаққиқон  вусъати тоза гирифта аст. Дар мавриди омӯзиши тасаввуф ва таъсири он ба адабиёти точику форс зиёда корҳои шоистаи таваҷҷӯҳи олимонро метавон унвон гирифт.  Воқеан, тасаввуф, ки бешак,  фалсафа, афкори иҷтимоӣ ва адабии мо ба он пайванди қавӣ дорад, дар ҳама давру замон боиси таваҷҷӯҳи аҳли илму ҳунар будаву ҳаст.

Тасаввуф ҷараёни фалсафию ирфониест, ки бо роҳи кашфу завқ дарк намудани Оламу одамро мароми худ  қарор дода буд. Намояндагони барҷастаи ин ҷароён-Абӯбакри Шиблӣ, Мансури Ҳаллоҷ, Ҷунайди Бағдодӣ, Абӯсаиди Абӯхайр, Аҳмадии Ҷомӣ, Абӯҳомиди Ғизолӣ, Абулмаҷиди Саноӣ, Фаридуддини Аттор, Ҷалолуддини Румӣ ва дигарон мебошанд.

Мусаллам аст, ки миёни ин нафарон Ҷалолуди Румӣ (Мавлоно) низ чун нафари ориф ҷойгоҳи хос дошта, маҳбубияти ҷаҳониро  соҳиб гаштааст. Омӯзиши  бештари олимон  ба  моҳияти ҷаҳонбинӣ, ақидаҳои ирфонӣ, иҷтимоӣ ва ахлоқии  шахсияти маъруф, аҳли ирфону тасаввуф  матраҳ шудааст.

 Мавлоно  шоири арҷиманде,  ки мафҳуму мазмунҳои ирфони дар ашъораш бо шеваи бисёр дилнишин бозгӯ шудааст. Ӯ миёни  ирфон аз ҷумлаи пайравони тариқати Мавлавия  ошиқони ориф ба шумор меравад. Маснавии маънавии ӯ дар адабиёти форсу тоҷик шоҳкори беназир шинохта шудааст.  Бар иловаи ин ҳама Мавлоно соҳиби Девони кабирест, ки ғазалиёти динию фалсафиву ахлоқии ӯро фаро гирифтааст. Дар ин нигошта   на фақат парвози хаёли шоирона, балки ҷаҳонбинию андешаҳои орифонаи шоир баён гардидаанд. Метавон гуфт дар нигоштаҳои  ашъори орифона шоир ба дараҷаи ниҳоии камолоти маънавӣ расидааст.  Ва ин ҳунармандӣ ҳам дар Маснавӣ, ҳам дар ғазалиёт ва рубоиёти Мавлоно мушоҳида мешавад.

Ин ҷо мехоҳем дар ин омӯзиши кӯчаки хеш таваҷҷӯҳи вижаро ба ҷойгоҳи  рубоиёти Мавлоно дар ашъори ӯ ва минҷумла дар адабиёти классикӣ  равона кунем.

Ҷойгоҳи рубоиёти Мавлоно камтар аз ғазалиёт ва маснавиҳояш нест, бо ин ҳол мо мебинем, ки ин бахше аз ашъори Мавлоно (яъне рубоиёти ӯ) камтар мавриди пажӯҳишу омӯзиш қарор гирифтааст.

Рубоиёти Мавлоно, ки бахше аз китоби бузурги Девони Кабир аст ба таври алоҳида чандин маротиба аз сӯи нашриётҳои мухталиф ва бо теъдоду шаклҳои ҷудогона мунташир гаштааст. Дар Урупо ва умуман олами Ғарб низ  теъдоди зиёде аз муҳаққикон ва пажӯҳишгарони осори гаронмояи Мавлоно гулчине аз беҳтарин ва олитарин рубоиёти ӯро тарҷума ва дар шакли китоб таҳия ва тадвин намудаанд.

Ба унвони мисол инҷо метавон аз шахсияти шинохтаи олами ғарб Иброҳим Гоморд равоншиноси мусалмони амрикоӣ ёд кард, ки пас аз чандин сол саранҷом муваффақ ба тарҷумаи тамоми рубоиёти Мавлоно ба забони инглисӣ шуд. Пажӯҳиши  мавлоношиноси маъруфи амрикоӣ Колман Баркс низ дар ин замина беназир аст.

Дигар аз мутарҷимоне, ки даст ба тарҷумаи осор ва ба вижа рубоиёти Мавлоно задааст, ин Юҳон Кристоф Бургӯл  устоди донишгоҳ, ироншинос ва исломшиноси аҳли  Свис  аст , ки  муаллифи тарчумаҳои бисёре аз мутуни клоссики шарқӣ- хоса  шоирони иронӣ аст, ки аз ҷониби ӯ  таҳқиқҳои арзишманде мунташир шудааст.

Ю.Бургел соли 2003 тарҷумаи гузидаи ғазалиёт ва рубоиёти Девони Кабирро ба нашр расонид, ки он  дар Олмон рӯи чоп омад. Профессор Ю.Бургел дар ин китоб ҳафтоду панҷ ғазал ва сию як рубоиро ба забони олмонӣ тарҷума карда, ҳамзамон  тавзеҳот ва гоҳ тафсиру таъбирҳои ирфони низ оварда шудааст, ки ба дарку дарёфти сурудаҳои Мавлоно кӯмак мекунад.

 Воқеан,  Девони кабири Мавлоно наздик ду ҳазор рубоиётро дар бар мегирад. Бино ба хулосаҳои  Арберри (соли 1950) онҳо шояд “ҳудуди 1.600 рубоиро”  саҳеҳан дар бар бигирад. Яъне  рубоиёт такрибан 4 фисади тамоми ашъори Девони кабирро фаро мегирад. Аммо гуфта мешавад, ки як вироиши  дигар, ки  соли 1896  дар шаҳри Истанбули Туркиё маншур гашта буд фарогири 1646 рубоӣ аст. Дар соли 1941  дар шаҳри Исфаҳони Эрон  маҷмуаи  дигари  рубоиёти Мавлоно  тавассути донишманд Муҳаммад Бокир Улфат  интишор шуд, ки шомили 1994 рубоӣ  буд.  Имрузҳо аҳли таҳққиқ бар он назаранд, ки беҳтарин вироиши рубоиёт дар  8 ҷилд тавассути олими эронӣ, устод Бадеъузамон Фурузонфар таҳия шуда, ки фарогири 1983 рубоӣ мебошад. Ӯ тамоми дастнавиштҳо ва нусхаҳои кадимии тариқаи Мавлавияро дар Туркиё мутобиқ намуд. Як дастнавишти 50 сол қабл аз вафоти Мавлоноро дар китобхонаи Истанбул бо  теъдоди 1937 рубоӣ  ва як дастнавишти дигаре аз рубоиётро дар шаҳри Лондон бо теъдоди 1870 рубоӣ пайдо намудааст.

Аммо ҳамчунин гуфта мешавад, ки футур ё нуқси усули тадоруки устод Фурузонфар ин буд, ки ӯ дар китоби 8 ҷилдааш кулли  дастнавиштҳои қаблии рубоиётро ҷой додааст, ки қисме аз ин рубоиёт на ин ки тавассути Мавлоно, балки аз сӯи дигар шуарои давр эҷод шудаанд ва ӯ ҷумла рубоиётро ба Мавлоно мансуб хондааст.  Дар вироиши Фурузонфар тақрибан 70 рубоиро пайдо намудаанд, ки мансуби Мавлоно набуда, балки тавассути шоирони пеш аз Мавлоно суруда шудаанд.

Мавлоношинос А.Ҷ.Арберрӣ  низ соли 1949  зери унвони “Рубоиёти Ҷалолиддини Румӣ»,  гузидаи тарҷумаи инглисии рубоиётро  дар асоси вироиши Исфаҳон  (соли 1941) нашр намуд, ки фарогири 359 рубоӣ мебошад. Тибқи иттилооте, ки пайдо кардем  12 фисад аз рубоиёти тарҷума намудаи Арберӣ дар нашри Фурузонфар пайдо нагардидааст. Аннемария Шиммел мавлонопажӯҳи олмонӣ низ якчанд рубоии Мавлоноро дар асоси вироиши саҳеҳи Фурузонфар дар шакли гулчин тарҷума намудааст. Уилиям Читтик бошад  дар асоси ҳамин нашри Фурузонфар дар китоби худ  “Масири ишки аҳли тариқат” ва “Таълимоти ирфонии Румӣ” (соли 1983) 7 рубоии Мавлоноро тарҷума намудааст .

Ризо Собирӣ дар китоби бо ду забон нашршудаи “Ҳазор соли рубоиёти форси” (2000) 120 рубоии Мавлоноро бо истифода аз вироиши Фурузонфар тарҷума намудааст, ки чаҳор рубоии тарҷуманамудаи ӯ дар нашри Фурузонфар пайдо нашудааст. Франклин Луиз ҳамагӣ 11 рубоии Мавлоноро тарҷума намудааст. ( Румӣ-ҳозира ва гузашта, Шарқ ва Fарб) Ҳаёт ва ашъори Ҷалолиддини Румӣ с 2000) ӯ низ аз вироиши Фурузонфар корбурд намудааст.

Ба хар сурат ин далоил ишора бар он доранд, ки дар шумори маснавиву ғазалҳо рубоиёти Мавлоно низ шӯҳрати ҷаҳонгир доранд.

Мусаллам аст, ки рубоисароӣ ҷаҳонбинӣ ва маҳорату малакаи махсусеро хоҳон аст бар он хотир, ки   нафаре, ки  рубоӣ месарояд бояд дар чаҳор мисраъ як фикри амиқи фалсафиро бо истеъдоди фавқуллода ғунҷоиш диҳанд, ки намунаи бетарини ин офаринишро  аз  рубоинависии классикони мо метавон пайдо кард.

Агар дар офариниши дигар шаклҳои шеърӣ шоир дар интихоби вазни шеър озод бошад (масалан ҳангоми сурудани ғазал метавонад аз вазнҳои  гуногун истифода кунад), дар эҷоди рубоӣ ин амал ҷоиз нест, зеро дар шаҷараҳои бистучоргонаи ахрабу ахрами баҳри ҳазаҷ метавонад рубоӣ суруда мешавад ва дар акси ҳол осор  рубоӣ ҳисобида намешавад. Рубоӣ  жанрест, ки истиқлоли вазни худро то имрӯз нигоҳ доштааст. Рубоӣ ба маънои чаҳортоӣ ё чаҳоргонӣ яке аз қолабҳои шеъри форсӣ аст, ки дар форси ба он тарона низ мегӯянд. «Ин қолаб як қолаби шеъри форсӣ  аст, ки дар забонҳои дигаре (аз ҷумла арабӣ, туркӣ ва урду) низ мавриди истифода қарор гирифтааст.  Вазни он ҳам вазни иборати Лоҳавла ва ло куватаиллоҳ аст. Аммо аруздонон ду ё як вазни аслиро  қоиланд.

Мавлоно низ мисли зиёда шоирони маъруфи классики мо аз қолаби рубоӣ баҳраи комил бурдааст ва ба василаи ин қолаб низ шоҳкориҳо намуда, маъниҳои олиро барои мо мерос монда аст.

Ҳинни омӯзиши хеш  мутаваҷҷӯҳ  гаштем, ки  рубоӣ қолабест, ки  мӯҳтаво ё худ дарунмояи ин қисмат аз ашъори Мавлоноро фаро мегирад. Рубоиёти ӯ бештар фарогири мавзуоти ишқӣ, ирфонӣ, панду ахлоқӣ буда, шоир масоили гуногун минҷумла хештаншиносӣ, муносибати оламу одам ва Худою табиат ва ё ба ибораи дигар муносибати шуури одамӣ ва ҳастиву рӯҳ бо табиат чӣ дар таълимоти фалсафӣ ва чӣ дар афкори  ирфонӣ, дӯстиву рафоқат, фанову бақоро ба риштаи тасвир мекашад, ки дар қолаби рубоӣ то имрӯз дӯстдорони шеъри нобиро шефтаву шайдо мекунад:

Овози туро табъи дили мо бодо,
Андар шабу рӯз шоду гӯё бодо.
Овози ту гар хаста шавад, хаста шавем,
Овози ту чун ной шакархо бодо!

Пас метавон рубоиёти Мавлоноро аз лиҳози фарогирии мавзӯъву маънӣ  ба  гунаи зер табақабандӣ кард:

1 Ишқи ирфонӣ ва тараннуми Худо

2 Васфи Шамси Табрезӣ ва ситоиши муҳаббат нисбат ба ӯ

3 Андешаҳо ва таълимоти  фалсафӣ, ҳастиву  марг, оламу одам

4 Андарз ва ҳикмати рӯзгор

5  Муносибати  поку самимии байни инсонҳо

1 Ишқи ирфонӣ ва тараннуми Худо

Мавлоно пеш  аз ҳама шоири ориф буд ва сӯфии покманиш. Ин нафарон мутақид буданд, ки  фақат тавассути қалб ҷавҳари латифи рӯҳониро метавон дарк намуд. Ин навъи маърифатро дар тасаввуф  бо номи «ишқи маънавӣ», «ишқи ирфонӣ», «ишқи илоҳӣ» ва ғайра ёд кардаанд.

Албатта, мавзӯи ирфону тасаввуф ва тараннуму парастиши Худо бештар  дар осори классикон зуҳур мекард ва ин истифодаи касрат дар рубоиёти Мавлоно низ ба чашм мерасад:

Ҷуз ишқ набуд ҳеч дамсоз маро,
Не аввалу не охиру оғоз маро.
Ҷон медиҳад аз даруна овоз маро,
К-эй коҳили роҳи ишқ, дар боз маро

Дар ин рубои шоир аз ишқи иллоҳӣ мегӯяд.  Ягона ҳамдаму ҳамрози хешро Мавлоно  ишқи иллоҳӣ медонад ва дар ин раҳ ҷон бохтанро мояи саодату сарбаландӣ меҳисобад. Камоли ҳунари шоир аст, ки  барои тасвири шаҳомати ин ишқ мегӯяд, «Ҷон медиҳад аз даруна овоз маро,
К-эй коҳили роҳи ишқ, дарбоз маро», яъне  дар ин раҳ худи ҷон мехоҳад хешро қурбон кунад, ки албатта  тасвири бесобиқаву мондагор аст. Ва башорат аз садоқати орифу маҳорати шоир медиҳад.

Ҳамин гуна муҳаббату садоқати Мавлоноро метавон аз рубоии зер низ  эҳсос кард, ки мегӯяд:

Ҳоҷат набувад мастии моро ба шароб                                                                    Ё маҷлиси моро тараб аз чангу рубоб

Бесоқиву бешоҳиду бе мутрибу май

Шуридаву мастем  чу мастони хароб

Бе шакку гумон ин ишораи шоир ба ишқи илоҳӣ аст, ки бандагони шефтаро масту шайдо мекунад. Лаззати ҳастии ҳамин ишқро дар вуҷудаш  таъкид намуда шоир хотирасон мешавад, ки   «Бесоқиву бешоҳиду бе мутрибу май, Шӯридаву мастем  чу мастони хароб».

Ҷолиб он аст, ки Мавлоно низ мисли аксари шоирони классики мо дар ашъори хеш, аз ҷумла дар рубоиёташ аз ояти Қуръон, ҳадис ва ривоёти динӣ зиёд истифода мекунад. Мутаваҷҷеҳ гаштем, ки истифода аз ин унсруҳо дар рубоиёти ирфони шоир  ба маротиб болотар аст:

Чун гашт тилисми ҷисми одам чолок

Бо хок даромехта шуд гавҳари пок

Он ҷисм тилисмро чу бишкаст афлок

Хокӣ бари хок рафту покӣ бари пок

 Равшан аст, ки ин тасвирро шоир бо такя ба кадом ривоят ба қалам додаст. Яъне офриниши ҷисм аз хок ва ва ба ҷисм ворид намудани руҳ. Омил ва маънии дигаре, ки хонандаро дар ин рубоӣ мутаваҷҷеҳ мекунад ин бозгӯи андешаи фалсафие аст, ки ҳама чи ба асли худ бар мегардад.

//хокӣ бари хок рафту покӣ бари пок //яъне, пас аз он ки рӯҳ ба навозиши най ба ҷисм ворид карда шуд ва муддате дар ин тилисм боз монд, баъди раҳо шудани руҳ аз ҷисм, яъне фаро расидани марг  рӯҳ ба зоти пок пайваст, яъне пок буд ба покӣ расид ҷисм ки хок буд дубора хок гашт. Албатта  ҳаводиси динӣ  ва фалсафаи рӯзгор, ки яке аз дигаре об мехӯрад ба ҳам пайвастану тасвири нобу маънии мондагор офаридани шоир камоли иродат ва ҳунармандии ӯст.

Ҳамин гун андешаро метавон аз маънии рубоиии мазкур низ пайдо кард:

Аз ишқ дило на бар забон хоҳи шуд

Беҷон зи куҷо шавӣ ки ҷон хоҳи шуд

Аввал ба замин аз осмон омадаӣ

Охар зи замин бар осмон хоҳӣ шуд (5.524)

 Ва низ :

Дар ҷони ту ҷонест, биҷӯ он ҷонро,

 Дар кӯҳи танат дурре биҷӯ он конро.

 Сӯфийи раванда, гар ту он меҷӯйӣ,

 Берун ту маҷӯ, зи худ биҷӯ ту, онро.

Бармало аст, ки дар ин нигошта Мавлоно мегуяд,  Худо ва меҳри Худо дар туст, агар ба Худо пайваст шудан хоҳӣ аввал бояд худатро бишносӣ аз худат муҳаббати рузафзуни илоҳиро  пайдо кунӣ гар ту он меҷӯӣ, яъне гар ту ба Худо расидан хоҳӣ аз худат ибтикор кун.

Дар рубои дигар Мавлоно мегӯяд:

Он асли сухан, ки ҷон диҳад мар ҷонро,
Бе ранг чу ранг бахшад ӯ марҷонро.
Моя бахшад машъалаи имонро,
Бисёр бигуфтему нагуфтем онро.

Дар ин ҷо ҳам садоқат ва муҳаббати беандоза  шоири ориф ҳувайдост.

Ҳамчунин ин  рубоӣ низ аз ишқи илоҳи шоир бозгӯ аст:

Бар раҳгузари бало ниҳодам дилро,
Хос аз пайи ту пой гушодам дилро.
Аз бод маро бӯйи ту омад имрӯз,
Шукронаи он ба бод додам дилро.

***

Бо ишқ равон шуд аз адам маркаби мо

Равшан зи шароби васл доим дили мо

З-он май ки ҳаром нест дар мазҳаби мо

То субҳи адам хушк наёби лаби мо (5.31)

Пайдост, ки он ишқе, ки дар ин рубоӣ Мавлоно ситоиш мекунад, ишқ бар Худованд аст  Ишқе аст, ки васли он касро  масту ҷунун месозад. Ҳамеша ба ёди Худо будан ва барои Худо зиндагӣ кардан барои Мавлоно мояи ифтихор буд. Ин маънӣ дар рубоии зер боз ҳам равшантар баён шудааст:

Ишқ аст тариқу роҳу пайғамбари мо

Мо зодаи ишқу ишк шуд модари мо

Эй модари мо нуҳуфта дар чодари мо

Пинҳон шуда аз табиати кофари мо   (5.57)

 Ё ҷои игар дар ситоиши ишқ мегӯяд:

Эй ишқ, ки ҷонҳо асари ҷони туянд

Эй ишқ, ки ҳуснҳо намакдони туянд

Эй ишқ, ки дуррҳо ҳама аз кони туянд

Пӯшида туйиву ҷумла урёни туянд      (5.560)

Ба бовар метавон гуфт, ин ишқ низ ишқи илоҳист ва дар ин рубоӣ шоир  зери маҳфуми ИШҚ ба Худованд муроҷиат намуда,  ситоиши бузургии ишқи ӯро мекунад.

Ва  мачмуан ба пиндори мо,  аксари мавзуъҳои рубоиёти ин пири суханро мазомини  ирфонӣ ташкил медиҳад. Шеьру мусиқию рақси самьо, ки Мавлоно ба онҳо дилбастагӣ ва тамоюли зиёд дорад, низ  дигар мавзӯъҳоест, ки рубоиёти ирфонии ӯ фаро гирифтаанд.

Мавлоно ҳатто дар ин қолаби рубоӣ ҳам  устодона чунин мазомини ирфониро ҷой дода аст.

2 Васфи Шамси Табрезӣ ва ситоиши муҳаббат нисбат ба ӯ      

 

 Муҳимтарин нукоте, ки осори Мавлоноро аз дигар нигоштаҳои ҳамзамонаш  фардият мебахшад, ин мавзӯи вижа аст, ки он аз муҳаббат ва саммимияти Мавлоно нисбат ба Шамси Табрезӣ сарчашма мегирад. Яъне,  мавзӯи васфи Шамси Табрезӣ ва ситоиши муҳаббат нисбат ба ӯ аз  ибтикороти Мавлоност. Бо ҷурьат метавон зикр намуд, ки ҳамон гуна ки  достони ишқи ирфонии Мавлоно бо Шамс дар ғазалиёти шуридаи ӯ матраҳ аст, дар рубоиёташ низ бозтоб дорад. Мавлоно мегӯяд:

Умрест надидаем гулзори туро
В-он наргиси пурхумори хаммори туро.
Пинҳон шудайӣ зи халқ монанди вафо,
Дерест надидаем рухсори туро.

   Мусаллам аст, ки дар ин рубоӣ шоир ба Шамс муроҷиат мекунад. Фикр мекунем , ки аз муҳимият ва нақши Шамс дар зиндагии Мавлоно ҳоҷат ба шарҳу баён нест ва ҳар касе, ки бо зинадгинома ва осори Мавлоно  ошност, медонад, ки Шамс барои  шоир кӣ буд ва дар зиндагияш чӣ нақше дошт. Қиссаҳое, ки дар мавриди рафоқат,  садоқат ва муҳаббати Мавлоно нисбат ба Шамс ҳастанд  аксар маврид дар осори Мавлоно бозгӯ мешаванд. Чунончи  шоир аз ғайб задани Шамс, ки   дар ин маврид зиёда ривоятҳо ҳастанд, зиёд навиштаасту ин дарду фироқро ба риштаи назм кашидааст Ин мавзу  дар рубоиёти ӯ низ  бозтоби худро пайдо кардаанд:

Аввал ба ҳазор лутф бинвохт маро,
Охир ба ҳазор ғусса бигдохт маро.
Чун мӯҳраи меҳри хеш мебохт маро,
Чун ман ҳама ӯ шудам, барандохт маро

      Ҷои дигар аз фироқи ӯ мегӯяд:

Гаҳ мегуфтам, ки: «Ман амирам худро»,
Гаҳ наъразанон, ки ман асирам худро.
Он рафт, аз ин пас напазирам худро,
Магрифтам ин ки ман нагирам худро.

       Ҳамчунин  дар васфи Шамс гуфтааст:

Аз ишқи ту дарё ҳама шур ангезад

Дар пои ту абрҳо дур мерезад

Аз ишқи ту барқе бар замин афтодааст

Ин дуд ба осмон аз он мехезад    (5.523)

3 Андешаҳо ва таълимоти  фалсафӣ, ҳастиву  марг, оламу одам

Мавлоно шинохти ҳақиқати азалиро дар ишқ мебинад ва тамоми олмаи ҳастиро дар ин маҳфум ҷой дода, роҳи кашфу завқро пеш мегирад. Таълимоти фалсфавӣ, ҳастиву марг, оламу одам низ аз ин дидгоҳи Мавлоно об мехӯрад. Намунаҳои рубоиёти  зер ин анешаҳои моро тақвият мебахшанд.

 

Гоҳо аз ғами дилбар бар оташ бошем

Гоҳо аз паи дӯстон мушавваш бошем

 Охир ба чӣ ҳараме занем роҳи нишот?

 Охир ба кадом дилхушӣ хуш бошем?       (5.1199)

 ****

Бе ёр намонд ҳар кӣ бо ёр бисохт

Муфлис нашуд он ки  бо харидор бисохт

Маҳ нур а зон гирифт к-аз шаб нармид

Гул буй аз он гирифт ки бо хор бисохт       (5.258)

Ин ман на манам он ки манам гуи кист?

Гуё на манам дар даханам гуи кист?

Ман пирахане беш наям сар то пой

Он кас ки манаш пираханам гуи  кист?    (5.216)

Кӯтоҳ кунад замона ин дамдамаро
В-аз ҳам бидарад гурги фано ин рамаро.
Андар сари ҳар касе ғурурест, валек
Силии аҷал қафо занад ин ҳамаро.

4 Андарз ва ҳикмати рӯзгор

Маълум аст, ки мероси  классикии мо асосан хусусияти тарбиявӣ дошт, мавзӯъҳои панду ҳикмат, эҳсосоти баланди  инсонӣро  тараннум мекард. Аз қадим классикони мо барои ифодаи панду ҳикмат ва мазмунҳои фалсафӣ аз рубоиву дубайтӣ истифода намудаанд, рубоиву дубайтӣ ва ғазал аз фаъолтарин жанрҳо маҳсуб меёбанд. Мавлоно низ дар ин радиф барои баёни ҳикамтҳои андӯхта ва панду андарзи рӯзгор аз қолаби рубоӣ истифода кардааст:

 

Зинҳор, дило, ба худ мадеҳ раҳ ғамро,
Магзин ба ҷаҳон суҳбати номаҳрамро.
Бо тарраву ноне чу қаноат кардӣ,
Чун тарра масанҷ сиблати оламро.

***

Эй дода ба нон гавҳари имонеро,
Дода ба ҷаве қалб, яке конеро.
Намруд чу дилро ба Халиле насупурд,
Биспурд ба пашша лоҷарам ҷонеро.

Намунаи ингуна рубоиҳоро аз осори Мавлоно зиёд метавон пайдо кард.

5  Муносибати  поку самимии байни инсонҳо

Шеъри классикии тоҷик аз ибтидои комёбиҳои худ, яъне аз асри Х  бо воқеоти зиндагӣ, муносибати байни инсонҳо, дӯстиву рафоқат ва ишқу муҳаббат таваҷҷӯҳ дошт ва ағлаби нигоштаҳои шоирон бар ин маънӣ суруда мешуданд. Мавлоно дар баробари сурудани ишқи илоҳӣ ба дӯстиву рафоқат ва меҳру отифаи миёни инсонҳо низ  бовар дошт. Ситоиши ин маънӣ низ дар осори Мавлоно ва ба вижа дар рубоиёташ ба чашм мерасанд:

 Аз шабнами ишк хоки одам гил шуд

Сад фитнаву шур дар чахон хосил шуд

Сад наштари ишк бар рагу рух заданд

Як қатра аз он чакиду номаш дил шуд (5.551)

Ҳамзамон омӯзиши рубоиёти Мавлоно моро бар он ақида мӯътақид сохт, ки  шоир дар баробари инъикоси ғоя ва маънии баландарзиш ба бадеияти рубоиёт ва тасвирҳои ин қолаби шеърӣ   таваҷҷӯҳи хоса зоҳир кардааст. Бешубҳа, тасвир ва диди шоирона дар  рубоиёти Мавлоно  мавқеи муҳиму созанда пайдо карда, мӯҳтаво дар тасвири ноб  бозгу шудааст. Тарзи баёни маънӣ, сувари хаёли шоир ва диду тасвирҳои шоирона гоҳе нохудогоҳона ва гоҳи дигар махсус вориди шеър гаштаанд, ки дар омӯзишҳои минбаъд мо ин вижагии рубоии      Мавлоноро пайгирӣ хоҳем кард:

Ин оташи ишқ мепазонад моро,
Ҳар шаб ба харобот кашонад моро.
Бо аҳли харобот нишонад моро,
То ғайри харобот надонад моро.

Дар ин рубоиҳо такрори вожаҳо поэтикаи рубоиро хеле боло сохтаанд .

Афсӯс, ки бегоҳ шуду мо танҳо,
Дар дарёе канорааш нопайдо.
Киштиву шабу ғумуму мо меронем
Дар баҳри худо ба фазлу тавфиқи Худо

Бар раҳгузари бало ниҳодам дилро,
Хос аз пайи ту пой гушодам дилро.
Аз бод маро бӯйи ту омад имрӯз,
Шукронаи он ба бод додам дилро.

 Пас метавон  гуфт, ки рубоиёти Мавлоно дар осори гаронарзиши ӯ ҷойгоҳи махсусеро соҳиб аст. Ва шоир дар сурудани ин қолаби суннатӣ низ истеъдоди  мунҳасир ба фардро дорад. Рубоиёташ бо фарогирии ғояву мазмуни баланд ва поэтикаи ҷолибу шоистаи таваҷҷӯҳ тавонистанд то имрӯз дар рушди ин қолаби шеъри адбиёти форсӣ-тоҷикӣ ҳиссагузор бошанд.  Мусаллам аст, ки рубоиёти Мавлоно  на камтар аз ғазалиёту маснавии  шоир маъруфият доранду мӯъҷиби маҳбубияти муаллиф гаштаанд.

Пайнавишт:

1. Колман Баркс. Як сол бо Румӣ.- Нюёрк: «Ҳартер Санфрансиско», 2006.-426 саҳ.
2. Мусулмонқулов Р. Назарияи ҷинсҳо ва жанрҳои адабӣ.-Душанбе: Маориф, 1978
3. Насриддинов А.  Шарҳнависӣ дар таърихи адаби форсу тоҷик (иборат аз ду ҷилд). Хуҷанд, 2001.-354 с.
4. Саъдиев С. Поэтикаи шоирони Мовароуннаҳр.-Душанбе: Дониш, 1980.-138 с.
5. Фурузонфар Б. Мавлоно Чалолиддини Балхӣ. Девони Қулиёти Шамси Табрезӣ.-Теҳрон: Нашриёти Сипеҳр, 1363.-1570 саҳ.

1. Шамисо С. Нигоҳи тоза ба бадеъ.-Теҳрон: Интишороти Фирдавс, 1370.-362 с.
2. Шамисо С. Сайри рубоӣ.- Теҳрон
3. http:/mewlana.mihanblog.com/post/44

1. http:// faryad.epage.ir/fa/module.content_Page.27-06.html

1. http:// www.jawab.ir/qa

Фирдавси АЪЗАМ (Хӯҷаев)